چکیده:
زکات از ارکان اسلام میباشد که در قرآن در کنار نماز قرار گرفته است و در طول تاریخ فقه، فقهای شیعه و اهلسنت بهطورمفصل درباره آن کتاب نوشتهاند. سیره پیامبر اکرمn و جانشینان آن حضرت زکات را یک امر حاکمیتی نشان میدهد که دریافت آن را با ایجاد ساختاری نظاممند انجام میدادند و آیه شریفه قرآن نیز سهمی از زکات را برای عاملان جمعآوری و رساندن زکات به موارد مصرف منظور کرده است؛ اما در تاریخ اسلام تحولات سیاسی رخ داده است که زکات را در نظر و عمل در فقه شیعه از این جایگاه خارج کرده و بهصورت امری غیرحاکمیتی درآورده است. این مقاله درصدد اثبات این فرضیه است که گرچه زکات بهطورعمده برای رفع فقر وضع شده، ولی در صورت برقراری حکومت حق و عدل باید دریافت و پرداخت آن توسط حاکم و دولت اسلامی صورت گیرد. مروری بر روایات زکات و فتاوی فقهای شیعه نشان میدهد که پرداخت زکات را از تکالیف صاحبان اموال دانستهاند و کمتر فقهای شیعه به زکات بهعنوان امر حاکمیتی نگریستهاند. سؤال اصلی این است: آیا زکات از منابع مالی در اختیار حکومت اسلامی برای رفع فقر و سایر اهداف آن است، یا اصولاً موضوعی غیرحکومتی است؟ در این مقاله با روش تحلیلی و استناد به روایات و متون فقهی، اثبات شده است که زکات در اصل از منابع مالی حاکم اسلامی برای تحقق اهداف اعلام شده در آیه قرآن است و علت مهجوریت این دیدگاه در نظر برخی از فقهای شیعه، عدم بسط ید امامان و حاکمان بر حق در عصر حضور و غیبت بوده است. اکنون که با برقراری جمهوری اسلامی حاکم در آن ولی فقیه است، زکات باید در اختیار ولی فقیه قرار گیرد.
خلاصه ماشینی:
سیره پیامبر اکرم و جانشینان آن حضرت زکات را یک امر حاکمیتی نشان میدهد که دریافت آن را با ایجاد ساختاری نظاممند انجام میدادند و آیه شریفه قرآن نیز سهمی از زکات را برای عاملان جمعآوری و رساندن زکات به موارد مصرف منظور کرده است؛ اما در تاریخ اسلام تحولات سیاسی رخ داده است که زکات را در نظر و عمل در فقه شیعه از این جایگاه خارج کرده و بهصورت امری غیرحاکمیتی درآورده است.
» (توبه، 60) خداوند در این آیه موارد مصرف زکات را بیان میکند و افزون بر فقرا و مساکین، برای عاملان جمعآوری و رساندن زکات سهمی قرار میدهد؛ اینکه در آیه یکی از موارد هشتگانه مصرف، سهم عاملان زکات قرار داده شده به روشنی حکایت از ضرورت ساماندهی امر زکات میکند؛ یعنی زکات یک واجب فردی و شخصی مسلمانان نیست، مأموران جمعآوری، حمل و انتقال و رساندن به موارد مصرف را لازم دارد، چنین ساماندهی نمیتواند یک کار خودجوش و داوطلبانه از سوی مسلمانان باشد؛ بلکه نیازمند به وجود حاکم و تعیین عاملان زکات از سوی اوست، با مراجعه به آثار فقها از صدر اول تاکنون در توضیح معنای عاملان زکات در آیه نیز همین مطلب استفاده میشود که امام ساعی و عامل زکات را منصوب میکند و با مطالبه عامل، پرداخت زکات به او واجب است؛ زیرا اطاعت او اطاعت امام است.