چکیده:
مشهور فقهای امامیه، فتوا به جواز خلف وعده دادهاند؛ از نظر ایشان تحفّظ بر وعده، مادامی که منشأ قراردادی نداشته باشد، نهایتاً مشمول ادله استحباب است. لکن تحلیل قول مشهور حکایت از آن دارد که دست ایشان از دلیل لفظی تقریباً تهی بوده و مفاد ادله اجتهادی، جملگی بر وجوب وفای به وعده دلالت دارند. تمسک به «تلقی متشرعه» و «سیره متدیّنان» دلیل پربسامدی است که در کلمات فقیهان مشاهده میشود؛ اما چنین دلیلی با این مناقشه مواجه است که اولاً: احراز اتصال آن به عصر معصوم^ ناممکن است؛ و ثانیاً: بعید نیست چنین سیرهای بر اثر کمتوجهی و غفلت متشرعه حادث شده باشد. تحلیل مسئله در پرتو اخلاق نیز مؤید این است که تخلف از وعده در زمره رذائل اخلاقی تلقی شده و مرتکب آن مستوجب مذمت عقلا است؛ لذا بایسته است با محور قراردادن اخلاق به مثابه غایت احکام، در حکم فقهی مزبور تجدیدنظر شود.
خلاصه ماشینی:
لزوم پابيندي و وفاي به وعده جزو سرشت و فطرت انسانهاست و به تعبيري از فطريات انكارناپذير است؛ در اين معنا فطريات به اموري تلقي ميشود كه هر انساني درك كرده و ميپذيرد؛ بيآنكه نياز به دليل و برهان داشته باشد؛ از باب نمونه نيكي عدالت، قبح ظلم و همينطور اهميت وفاي به پيمان و ناپسندي نقض وعده جزو واضحترين فطريات انسان است كه هر انساني با رجوع به وجدان خويش آن را درك كرده و بر آن صحه ميگذارد؛ ازاينرو در ميان تمامي اقوام و ملتها، اعم از آنها كه داراي دين و آيين ميباشند و يا از دين و مذهب بيگانه هستند، پايبندي به وعده لازم شمرده شده و حتي ناقضان وعده و پيمان نيز تلاش ميكنند، دستاويزي براي عمل خود بيابند تا متهم به پيمانشكني نگشته و اعتبار آنها در اجتماع مخدوش نشود.
اگر گفته شود ازآنجاكه خلف وعده عام البلوي است و در همه طبقات در هر زماني وجود داشته است؛ لذا اگر حرام بود، حرمت آن مثل ساير محرمات ميان فقها مشهور ميشد؛ در پاسخ بايد گفت اگر مسئله از حيث وجود شهرت بين فقها تحليل شود، ايراد وارد بر اين استدلال اين است كه فتواي بسياري از متقدمان همچنانكه در متن مقاله بدان اشاره شده است، در فرض مسئله نامعلوم است و لذا ادعاي همراهي ايشان با قائلان به جواز خلف وعده نامعلوم است؛ افزون بر اينكه برخي از فقها نيز به صراحت با ديدگاه مزبور مخالفت كرده و وفاي به وعده را واجب دانستهاند؛ بگذريم از اينكه اعراض مشهور از ديدگاهي، به خودي خود موجبي براي وهن آن نظريه محسوب نخواهد شد.