چکیده:
کتاب مرصاد العباد، از متون تعلیمی عرفانی بوده و نجم رازی در این اثر، نثری شیوا و رسا دارد. مولّف تلاش کرده است تا اصول تعالیم صوفیّه را به زبانی ساده و آهنگین بیان کند و سبک بیانی خاص خود را دارد؛ در این اثر، ویژگیهای نثر مُرسل و نثر فنّی به هم آمیخته است و نویسنده، از لحاظ زبانی، متأثّر از زبانِ سبک نثر مُرسل است و زبانی کهنهگرا دارد. در کنار این، او از آهنگ و موسیقی که کارکردی شعری poetic function دارد، بسیار استفاده کرده و از این لحاظ نثر خود را به نثر فنّی نزدیک کرده است. مقالۀ حاضر به بررسی ویژگیهای زبانی و موسیقیایی مرصاد العباد میپردازد و تلاش بر آن است تا کهنهگرایی زبانی مرصاد العباد و کیفیّت موسیقیایی آن با تکیه بر تناسبات لفظی، سجع و جناس، مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. کاربرد واژگان به شکل قدیمی، استفاده از واژگانی که در دورۀ مؤلّف کاربرد نداشته، کاربردهای دستوری کهنه همچون: افعال پیشوندی، استعمال جزء پیشین «ب» (باء تأکید) در افعال ساده (مثبت و منفی)، استفاده از یاء شرطی و... کهنهگرایی زبانی نویسنده را نشان میدهند. کاربرد انواع سجع و جناس نیز توجّه نویسنده به تناسبات لفظی و موسیقیایی را در این اثر مینمایاند. کاربرد گستردۀ سجع متوازی، تلاش مؤلّف برای خلق زبانی آهنگین در این اثر را تصدیق میکند. روش پژوهش حاضر، تحلیلی-توصیفی است و نتیجۀ پژوهش نشان از آن دارد که زبان این کتاب، زبانی کهنهگراست و سجع و موسیقی و جناس و انواع تناسبات لفظی در این کتاب، پُر کاربرد بوده و از اصلیترین ویژگیهای ادبی این اثر است.
Mersad-ol ‘Ebad, is one of the important mystical works in Persian prose. Najm Razi in this mystical work uses an eloquent style of expression and rhythmic language to convey teachings of Sufism. In this work, aspects of simple and complicated prose are mixed . As far as language and linguistic elements are concerned, the Author is influenced by simple prose(Nasr-e Morsal). Yet, use of rhythmic language and musicality categorizes his work among those with complicated prose . The present article investigates the work’s archaic language and musicality focusing on parallel, pun, and assonance. The use of obsolete words which had been out of fashion in his time, as well as using old grammatical forms shows the author’s interest in linguistic archaism. The author’s abundant use of parallelism in assonance proves his attempt at composing rhythmic prose. The method of research is analytic-descriptive.
خلاصه ماشینی:
روش پـژوهش حاضـر، تحليلـي -توصـيفي اسـت و نتيجۀ پژوهش نشان از آن دارد که زبان اين کتاب ، زباني کهنه گراسـت و سـجع و موسيقي و جنـاس و انـواع تناسـبات لفظـي در ايـن کتـاب ، پـر کـاربرد بـوده و از اصلي ترين ويژگي هاي ادبي اين اثر است .
. بـا عطف نظر به اين نکته ، ميتوان زبان و شـيؤە بيـان مرصـاد العبـاد را نيـز در ايـن چـارچوب ، مورد بررسي قرار داد؛ به اين معني که مرصاد العباد بـه عنـوان اثـري عرفـاني، ويژگـيهـاي زباني مشترکي با آثار عرفاني ديگر دارد و همزمان تفاوت هايي نيـز بـا ديگـر آثـار دارد کـه سبک شخصي نجم رازي را شـکل مـيدهـد.
زبان نيز متمايل به ساده است و چون قصد مؤلف از نگارش کتـاب ، همان طور که خود گفته «استفادت مبتدي ناقص و افادت منتهي کامل » (نجـم رازي، ١٣٨٩: ١٥) بوده ، تلاش کرده است تا به زباني ساده بنويسد و متن را متصـنع و متکلـف نسـازد و از اين لحاظ مرصاد العباد ويژگيهاي نثر مرسل را دارد.
ويژگي ديگر در سجع پردازي مرصاد العباد، اين است که ترصيع در ايـن اثـر کـاربرد گسترده اي دارد و نجم رازي از ميان انواع سجع ، از اين نوع سجع نيز سود جسته اسـت و در جهت موسيقيايي کردن بيان خويش و جنبۀ شـعري بخشـيدن بـه کـلام خـويش از آن سـود جسته است .
نتيجه پژوهش در ويژگيهاي سبکي مرصاد العباد ما را به اين نتيجه ميرسـاند کـه ايـن اثـر عرفاني ويژگي هاي نثر مرسل و نثر فني را در کنـار هـم دارد و نويسـندٔە کتـاب ، ترکيبـي از ويژگيهاي نثر مرسل و نثر فني را در اثر خود به کار گرفتـه اسـت .