چکیده:
از جمله دانشهایی که ریشه در نزول قرآن دارد، دانش قرائات است. رویکردهای مختلفی در این زمینه میان دانشمندان اسلامی وجود دارد. بحث قرائات از قدیمالایام موردتوجه و کنکاش پژوهشگران بوده است. تعاریف متعددی در مورد قرائات معتبر و شاذ از سوی علماء مطرح شده است و ملاکهای متفاوتی در این زمینه بیان شده است. پیروان مکتب معتزله - که یکی از مکاتب اعتقادی مهم در جهان اسلام محسوب شده و تأکید زیادی بر خردگرایی دارد- در برخی از موارد برای توجیه عقاید خود از قرائتهای شاذ استفاده کردهاند که موضوع این مقاله است. جایگاه ویژه قرآن و قرائت اصیل آن و لزوم استفاده از قرائات معتبر در تفسیر قرآن، ضرورت تحلیل دقیق علمی استناد به قرائات شاذ را می طلبد. بر همین اساس مقاله حاضر میکوشد با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی با رویکرد انتقادی و با بهرهگیری از منابع کتابخانهای به تحلیل دیدگاه معتزله درباره قرائات شاذ بپردازد. یافتههای پژوهش حاکی از آن است که معتزله در پارهای از موارد، آیاتی که با مبانی فکری آنان ناسازگار است را توجیه کرده و اگر راهی برای توجیه نبود، به قرائات شاذ تمسک کردهاند؛ ایشان ملاک و معیار واحدی در این زمینه نداشتهاند. در این مقاله نمونههایی از کاربرد کلامی، فقهی و تفسیری معتزله از قرائات شاذ موردبررسی قرار گرفت.
One of the sciences that is rooted in the revelation of the Qur'an is the science of recitations [qira’at]. There are different approaches in this field among Islamic scholars. The discussion of recitations [qira’at] has been studied and researched by researchers since ancient times. Numerous definitions of authentic and unpopular [shazz] recitations [qira’at] have been put forward by scholars and different criteria have been stated in this regard. The followers of the Mu'tazilites - one of the most important schools of thought in the Islamic world and with a strong emphasis on rationalism - have in some cases used unpopular [shazz] recitations [qira’at] to justify their views, which is the subject of this article. The special position of the Qur'an and its original recitation [qira’t] and the necessity of using authentic recitations [qira’at] in the interpretation of the Quran require the necessity of a precise scientific analysis based on the unpopular [shazz] recitations [qira’at]. Thus, the current article endeavors to analyze the Mu'tazila view of unpopular [shazz] recitations [qira’at] using a descriptive-analytical method with a critical approach and using desk research/ library sources. The findings of the research indicate that the Mu'tazilites in some cases have justified the verses that are inconsistent with their intellectual principles and if there is no way to justify them, they have relied on unpopular [shazz] recitations [qira’at]; it should be mentioned that they did not have a single criterion in this regard. In this article, instances of the Mu'tazilites' theological, jurisprudential and interpretive application of unpopular [shazz] recitations [qira’at] have been examined.
خلاصه ماشینی:
پیروان مکتب معتزله - که یکی از مکاتب اعتقادی مهم در جهان اسلام محسوب شده و تأکید زیادی بر خردگرایی دارد- در برخی از موارد برای توجیه عقاید خود از قرائتهای شاذ استفاده کردهاند که موضوع این مقاله است.
به همین علت، عقل را اولین دلیل از ادله اربعه میدانند و آن را از کتاب و سنت و اجماع مقدم میدارند (شنوقه، التأویل فی التفسیر بین المعتزلۀ و السّنۀ، بیتا: 210) آنان اعمال و احادیث صحابه را مطلق و لازمالاجرا نمیدانند (مطهری، آشنایی با علوم اسلامی، 1366: ۱۶۳) بهطوریکه استاد سبحانی در جایگاه عقل در تفکر کلامی معتزله، شیعه و اشاعره آورده است: معتزله در تمسک به عقل شدت خرج دادند و اهل ظاهر در تمسک به ظاهر نص، اما امامیه و اشاعره با این نگاه آنان مخالفت نموده و سهم عقل را در محدودهای که توانایی قضاوت دارد، به او اعطا کردند.
کاربردهای معتزله از استناد به قرائات شاذ بنا بر دیدگاه غالب میان دانشمندان شیعه و اهل سنت استفاده از قرائتهای هفتگانه در نماز و غیر آن جایز است (همان: 445؛ فاکر میبدی و رضوی، جواز قرائات سبع در نماز از منظر فقهای امامیه، 1395)؛ اما نکته قابلتوجه این است که قرائت نیز مانند روایت دارای شروطی برای پذیرش است که یکی از این شروط صحت نقل است.