چکیده:
نظام فکری به منزله زیرساخت منظومه فکری و حلقه اتّصال میان مبانی کلان و خرده مبانی و قواعد و نیز نظریّات تخصصی و اختصاصی است، آثار و مکتوبات مرحوم علامه طباطبایی به عنوان اندیشمندی که برخوردار از دستگاه فکری است و با بهرهگیری از عناصر معقول و منقول در اندیشه به بلوغی وصفناشدنی در اندیشهورزی دینی رسیده است، منبعی ارزشمند از رویکردها و دیدگاههای دینی است که میتواند تا اعصار متمادی سرچشمه الهام و اثربخشی در باب پاسخگویی به نیازهای بشر در عصر مدرن و پس از آن باشد. یکی از موضعات قابل پژوهش در منظومه فکری علامه طباطبایی ترسیم جغرافیای مفهومی از طرح کلّی دین در اندیشه ایشان است، برای استحصال این طرح از منظومه فکری ایشان لازم است که پس از تعریف دین و صورت ابتدایی از طرح کلی دین، عناصر دخیل در نظام اندیشه ایشان تبیین گردد و طرح تفصیلی و کلّی از دین با توجّه به ترابط زنجیره عناصر منظومه فکری ایشان تحلیل شود. در این مقاله با نگاهی کلنگر به مهمترین عناصر اندیشه وی که میتوان آن را نماینده نظام فکری ایشان دانست به تبیین تصویر کلّی ایشان از دین خواهیم پرداخت و برای این هدف از تفسیرهای جزیرهای و تک بعدی و یا دیدگاههای خرد ایشان در موضوعات مختلف صرفنظر خواهیم کرد. گرچه علامه طباطبایی مانند بسیارز از اندیشمندان اسلامی، به سهگانه اعتقادات و اخلاق و احکام برای طرح کلّی دین تصریح نموده است امّا نقطه امتیاز او در تشریح و تفصیل مبانی و اعتقادات و همچنین اخلاق و نظامات اجتماعی، تاکید بر عنصر واقعبینی انسان فطری و اهتمامی است که ایشان برای سریان عقلانیّت دینی در عرصههای مختلف دین انجام دادهاند، گرچه محتمل است که رویکرد ایشان به تحلیل عناصر دین، به پیشنهاد طرح نوینی برای کلیّت دین نیز بیانجامد.
system of thought means the foundation of an intellectual system and the link between the macro and micro principles and special rules and theories. Allameh Tabatabais’ works as a thinker who has an intellectual system and has reached an indescribable maturity in religious thought by using rational and narrative elements, are valuable sources of religious approaches and views that can be a factor of inspiration and effectiveness in responding to human needs in the present century and beyond for many centuries. One of the topics that can be researched in Allameh Tabatabai's system of thought is to draw a conceptual geography of the outline of religion. In order to obtain this plan of his system of thought , it is necessary, after definition of religion and presenting preliminary form for the outline of religion to specify elements of his system of thought, and to Explain and analyze the detailed and general plan of religion with regard to the interrelationship of the chain of elements of his system of thought. In this article, with a macro-view on the most important elements of Allameh Tabatabai's thought, which can be considered as representative of his intellectual system, we will explain outline of religion in his viewpoint, and, will ignore one-dimensional island interpretations of his thought or his particular views in different issues. Although Allameh Tabatabai, like many Islamic thinkers, has specified the trinity of beliefs, ethics and Sharia for the outline of religion, but his privilege over others is in explaining the principles and beliefs as well as ethics and social systems, with the help of human nature and the presence of religious rationality in different realms of religion, although it is possible that his approach to analyzing the elements of religion will lead to the proposal of a new plan of the outline of religion
خلاصه ماشینی:
اعتقادات تصویر انسان از خداوند و نقش او در هستی و نیز هستی و قواعدی که پدیدهها بر آن اساس به وجود میآیند و نیز درک عمیق و دقیق از چیستی و چگونگی انسان در مختصّات زیست دنیوی و اخروی، مجموعه اعتقاداتی است که خط مشی زندگی را در ابعاد فردی و اجتماعی روشن میکند، این مجموعه که در دانش و مباحث نظری اعتقادات نام میگیرد در واقع متعلّقات ایمان و باور قلبی است و تا به موطن قلب وارد نشود نخواهد توانست در ناحیه عمل به طور شایستهای اثرگذار باشد، در نگاه علامه طباطبایی که اندکی بعد با آن آشنا میشویم همواره این ویژگی لحاظ شده است که قالب تشریح اعتقادات باید متناسب با سازوکار اندیشه و تحلیل قابل درک برای انسان طبیعی باشد، این بسته محتوایی از باورها اگر به جایگاه شایسته خود در هدایت انسانی نائل شود، خواهد توانست نظام ارزشهای اخلاقی یا به تعبیر دیگر مبانی ارزششناسانه را سامان دهد و در نهایت به سامانیابی نظام اجتماعی یا جامعه شناسانه دین خواهد انجامید.
(طباطبایی، بیتا ب: 256) ربوبیت تشریعی و تکوینی پس از شناخت معنای قیّومیّت گاه این سؤال است که جزئیات معارف الهی و احکام پرتعداد شرعی و رهنمودهای پرشمار دینی در عرصههای مختلف چه پیوندی با این نقشه راه کلان یعنی حفظ کلمه توحید و تسلیم در برابر پروردگار برقرار میکنند، به عبارت دیگر اجزاء محتوای دین هرکدام برخوردار از چه خصوصیّتی هستند که پایبندی به آن، سعادت انسان را با تحقّق بخشیدن به عملی همسو با توحید و دیگر اسباب مادّی تضمین میکند و سبب رستگاری انسان در دنیا و آخرت میگردد؟ گرچه پاسخ به پرسش بالا از منظر منظومه فکری علّامه طباطبایی میتواند ما را به وادی تأمّلات فکری ایشان در باب اعتباریات بکشاند، لکن در اینجا به تناسب مقام اشاره به این نکته خالی از لطف نیست که: شرایع الهی به ویژه شرع مقدس اسلام در جمیع احكام جزئی و كلی خود، به همان هدف اصلی و اساسی كه عبارت از توجه انسانها به خداوند و صرف همت آنان در راه خداست نظر دارند.