چکیده:
پس از استقرار سلجوقیان در آسیای صغیر زبان فارسی در آنجا از رونق فراوانی برخوردار شد و سبب شد آثار متعددی به فارسی در آن سرزمین به رشتۀ تحریر درآید. درخصوص اینکه چه اثری برای اوّلین بار به فارسی در آناتولی تألیف شده، پژوهشهای زیادی صورت گرفته است و محقّقان ایرانی و ترکیهای در این زمینه مقالاتی را تألیف کردهاند. پیشتر حبیش بن ابراهیم تفلیسی (متوفی 559 یا 579 قمری) را نخستین فارسینویس دیار روم دانستهاند که چند اثر به فارسی آن سرزمین نوشته است. امّا در سالهای اخیر رسالۀ دیگری با عنوان «کشفالعقبه» که در مجموعهای از رسائل که در قرن هشتم کتابت شده، مندرج است، به عنوان اوّلین اثر به زبان فارسی در آناطولی مطرح شده است. تاریخ تألیف این اثر اواخر قرن پنجم تخمین زده شده که بسیار جالب توجّه و قابل تأمّل است و در صورت اثبات این فرضیه تاریخ تألیف اوّلین اثر به فارسی در آناتولی بیش از نیم قرن عقبتر میرود و از لحاظ سابقۀ زبان و ادب فارسی در آسیای صغیر بسیار حائز اهمیت است. در این مقاله ضمن معرفی اجمالی رساله به قراینی اشاره شده که نشان میدهد این اثر میتواند به عنوان اوّلین اثر احتمالی در دیار روم پذیرفته شود.
The first possible work in Persian in AnatoliaAfter the establishment of the Seljuks in Anatolia, the Persian language flourished there and caused many works in Persian to be written in that land. Much research has been done on what work was first written in Persian in Anatolia, and Iranian and Turkish scholars have written articles in this field. Earlier, Habish Ibn Ibrahim of Tefilissi (d. 559 or 579 A. D.) was considered the first Persian writer of the Roman Empire to have written several works in Persian of that land. But in recent years, another treatise entitled "Keshf’ al Aqaba" has been included in a collection of treatises written in the eighth century. The date of writing of this work is estimated to be late 5th century, which is very interesting to consider and if this hypothesis is proven, the date of writing of the first work in Persian in Anatolia goes back more than half a century and in terms of history of Persian language and literature in Anatolia It is important. In this article, while briefly introducing the treatise, there are indications that this work can be accepted as the first possible work in Rome.
خلاصه ماشینی:
آنچه در این مقاله بدان پرداخته ایم ، معرفی اثری است که احتمالا اولین اثر شناخته شده به زبان فارسی در دیار روم است یا شاید بهتر باشد موضوع را به صورت سؤالی طرح کنیم که با توجه به دلایلی که گفته خواهد شد، آیا میتوان این اثر را به عنوان اولین اثر احتمالی فارسی در آناتولی دانست ؟ گفتنی است در مورد این اثر که کشف العقبه نام دارد، یکی از محققان ترکیه بحث کرده و اول بار آن را به عنوان اولین اثر فارسی در آناتولی قلمداد کرده است (نک : ٧٩-٥٧ :٢٠٠٩ ,Bayram).
این مجموعه ظاهرا اولین بار به وسیلۀ هلموت ریتر ( ,٩ V :١٩٣٨ ٥٦-٥٠) در Der islam اجمالا معرفی شده و پس از او احمد آتش (١٩٤٥: ١٢٤-١٢٢) نیز به آثاری که از نظر او در آناتولی نوشته شده و در این مجموعه مندرج اند، پرداخته و با این که کشف العقبه را هم معرفی کرده ، ولی نه او و نه ریتر اشاره ای به این نکته که این اثر اولین اثر فارسی در آناتولی است ، نکرده اند و تنها به معرفی کلی و مختصر مجموعه پرداخته اند.
بنابراین بر اساس آنچه تا این جا گفته شد، این احتمال وجود دارد که کشف العقبه از الیاس بن احمد قیصری معروف به ابن کمال ، رسالۀ مختصری است که در اواخر قرن پنجم در قیصریه نوشته شده و میتوان گفت اولین اثر احتمالی به زبان فارسی در آناتولی است .
مقایسۀ محتوای این اثر با منابع دیگر خود میتواند جالب توجه باشد، اما نگارنده در این جا صرفا به دنبال منابعی بود که قبل از تاریخ احتمالی نوشته شدن کشف العقبه (بین ٤٩٤ تا ٤٩٨ قمری) تألیف شده اند تا شاید از این طریق منابع احتمالی رساله را نیز معرفی کرده باشد.