چکیده:
در آیه ۴۶ بقره ظن به ملاقات خدا و گمان به رستاخیز، یکی از اوصاف مثبت نمازگزاران خاشع معرفی شده است، در حالی که چهارمین آیه این سوره، یقین به آخرت را از اوصاف مومنان دانسته است. از آنجا که میان گمان به رستاخیز و یقین به آن، نوعی تقابل و ناهم سازی وجود دارد، میان دو آیه نوعی تعارض به نظر رسیده است. مفسران، تلاش کرده اند تا تعارض ظاهری و ابتدایی میان دو آیه را از میان بردارند و فلسفه به کار رفتن تعبیر گمان به جای یقین را تبیین کنند. این پژوهش پس از بررسی حدود صد منبع تفسیری، به ده بیان تفسیری دست یافته و آنها را در سه دیدگاه عمده گنجانده است: ظن به معنای یقین که اکثر مفسران بدان معتقدند ؛ ظن متمایل به یقین و تمایز معنای ظن و یقین و تلاش برای رفع تعارض از طریق استعمال مجازی یا متعلق ظن، که از نظر این پژوهش، دیدگاه سوم با معیارها و موازین تفسیری سازگارتر است.
In verse 46 of Baqarah, zann, verbally means suspicion, to meeting God and to resurrection is introduced as one of the positive attributes of the humble worshipers, while the fourth verse of this surah considers certainty to the Hereafter as one of the attributes of the believers. Since there is a kind of contradiction and inconsistency between zann to the resurrection and certainty about it, a kind of conflict has been considered between the two verses. The commentators have tried to eliminate the apparent and initial conflict between the two verses and to explain the philosophy of using the interpretation of suspicion instead of certainty. This study, after examining about one hundred interpretive sources, has reached ten interpretive expressions and has included them in three main views: suspicion means certainty – that of most commentators; doubt inclined to certainty and distinction the meaning of suspicion and of certainty from one another and the attempt to resolve the conflict through the virtual or related use of suspicion. According to this study, the third view is more compatible with the criteria and interpretive criteria.
خلاصه ماشینی:
مفسّراني كه ايمان يقيني به آخرت را بر اساس آموزههاي قرآن، امري ضروري و غير قابل چشمپوشي يافتهاند، معمولاً درصدد برآمدهاند تا با تصرّف در معناي «ظنّ» و تغيير آن بهمعناي «علم و يقين» تعارض ظاهري دو آيه را حلّ كنند، غافل از اينكه پيمودن اين راه، زمينه پيدايش سؤال جديدي را فراهم ميآورد، مبني بر اينكه اگر بهراستي منظور از«ظنّ» در اين آيه، علم و يقين بوده است، پس علت عدول از واژه «يقين» و استفاده از واژه «ظن» چه بوده است؟ مگر قرآن نميتوانست بهجاي واژه «يظنّون» از واژه « يوقنون» يا «يتيقّنون» استفاده كند!
(طريحي، 1375: 6 / 279) تحليل آراء لغتشناسان با اينكه برخي از منابع لغوي، براي واژه «ظنّ» دو معناي متضادّ ياد كردهاند كه عبارت است از: شك و يقين، اما بهنظر ميرسد آنان اين سخن را با توجه به ديدگاه مفسّران ذيل آيه 46 سوره بقره اظهار داشتهاند و نه بر اساس كاربرد عرفي ـ لغوي آن!
(يزيدي، 1405: 69) اين معنا براي ظنّ، قبل از كتب تفسيري، در آراء تابعان نيز ديده شده است، چنانكه طبري از قول مجاهد نقل كرده است: «كل ظن في القرآن يقين» و «كل ظن في القرآن فهو علم» (طبري، 1412: 1 / 206) يعني هرجا در قرآن كلمه ظنّ بهكار رفته باشد بهمعناي يقين و نيز بهمعناي علم است.
(ماوردي، بيتا: 1 / 116) مجمع البيان پس از نقل اين ديدگاه، آن را مورد نقد قرار داده و نوشته است: «برخي گفتهاند ظنّ بهمعناي يقين نيست و در تفسير آيه بايد گفت: معناي آيه اين است كه خاشعان نگرانند كه خدا را با گناهان انبوه خود ملاقات كنند.