چکیده:
زمینه و هدف: مرز ایران و عثمانی، با وجود بیش از دو سده روابط مسالمتآمیز سلاطین اولیه عثمانی با صوفیان طریقت صفوی در اردبیل و اشتراکات فراوان فرهنگی، تاریخی و دینی، به مدت چهل و یک سال از نبرد چالدران (920ه. ق/1514م)، تا انعقاد معاهده صلح آماسیه (962ه. ق/1555م) دچار بحران بوده است. هدف این مطالعه، بررسی علل ناآرامی در مرزهای غربی ایران و تحلیل نقش عوامل جغرافیایی، مقاومتهای مرزنشینان و تاکتیکهای نظامی شاه طهماسب صفوی در دفع حملات نظامی عثمانیها و انعقاد معاهده صلح آماسیه بین ایران و عثمانی است.
روش: این پژوهش از نوع مطالعات تاریخی است که به روش توصیفی، تحلیلی انجام شده است. در روش توصیفی، تحلیلی، با استفاده از گزارشهای تاریخی، بخشهایی از نقل، به منظور تحلیل و بررسی دقیق مورد استفاده قرار میگیرند، اگرچه اساس کار، تحلیل محتوایی مطالب و استخراج نتایج است. منابع تاریخی این مقاله، منابع دست اول صفویه و عثمانی و مطالعات مورخان و نویسندگان ترکی و فارسی در بازه زمانی سال 930ق/1524م تا 962ه. ق/1555م است.
یافتهها و نتایج: پژوهش نشان داد که شرایط اقلیمی مرزهای غربی ایران از جمله: کوهستانی بودن منطقه و درنتیجه عدم تحرک درست توپخانه عثمانیها در این مناطق و برف و سرما، مقاومت مرزنشینان و شخص شاه طهماسب با بهرهگیری از عقل و متون دینی در استفاده از تاکتیکهای مناسب و موثر جنگی، در انعقاد معاهده صلح آماسیه نقش داشته است و این حادثه الگوی تاریخی مناسبی در حفظ مرزهای ایران و مناسبات مسالمت آمیز در جهان اسلام محسوب میشود، چراکه به پایان چهل و یک سال رابطه خصومت آمیز، برقراری ثبات و آرامش 24 ساله، تعیین حدود و ثغور مرزهای طرفین و قبول موجودیت سیاسی و جغرافیایی ایران از سوی عثمانیها انجامید.
خلاصه ماشینی:
يافته ها و نتايج : پژوهش نشان داد که شرايط اقليمي مرزهاي غربي ايران از جملـه : کوهسـتاني بـودن منطقـه و درنتيجه عدم تحرک درست توپخانه عثماني ها در اين مناطق و برف و سرما، مقاومت مرزنشـينان و شـخص شـاه طهماسب با بهره گيري از عقل و متون ديني در استفاده از تاکتيک هاي مناسب و مؤثر جنگـي، در انعقـاد معاهـده صلح آماسيه نقش داشته است و اين حادثه الگوي تاريخي مناسبي در حفظ مرزهاي ايـران و مناسـبات مسـالمت آميز در جهان اسلام محسوب ميشود، چراکه به پايان چهل و يک سال رابطه خصومت آميـز، برقـراري ثبـات و آرامش ٢٤ ساله ، تعيين حدود و ثغور مرزهـاي طـرفين و قبـول موجوديـت سياسـي و جغرافيـايي ايـران از سـوي عثمانيها انجاميد.
گذشـته از عوامـل جغرافيايي مرزهاي غربي ايران و مقاومت هاي مرزنشينان ، که از عوامل مهم در دفع حملات عثمانيها بود، اگر شاه طهماسب در برابر حملات چهارگانه سليمان قانوني کـه منجـر بـه از دست دادن تبريز پايتخت اوليه صفويان و تهديد مداوم پايتخت بعدي يعني قـزوين شـد، بـا تاکتيک هاي نظامي و تدابير عاقلانه با عثمانيها مقابله نميکرد، بـه احتمـال زيـاد ايـران هـم مثل کشورهاي ديگري مانند مجارستان ، مصر، بلغارستان ، شبه جزيره بالکان و شمال آفريقا، زير سلطه عثمـانيهـا قـرار مـيگرفـت ، امـا حاصـل مقاومـت هـاي مرزنشـينان و تـدابير شـاه طهماسب ، زمينه هاي لازم براي برقراري مناسبات مسالمت آميز بين ايران و عثماني را همـوار نمود که در صلح آماسيه (٩٦٢ه .