چکیده:
بازتاب خرد را در شاهنامه در دو گونه و گروه جای میتوانیم داد: خرد فراگیر و خرد فروگرفته. خرد فراگیر، خرد ایرانی است که گستردهترین نمود را در شاهنامه یافته است؛ خرد فروگرفته، خرد از دید خود فردوسی است. آنچه دربارۀ خرد که به گفتۀ موبد، از دانایان بیدار دل کهن به یادگار مانده است و شایستۀ بازنمود و بررسی، بخشبندی خرد است. خرد به چهارپاره بخش شده است و هر کدام از آنها به کسی یا گروهی ویژه داشته. نیمی از خرد به پادشاه یا فرمانروا داده شده است؛ فرمانروای فرّمند که در باورشناسی ایرانی، تنها اوست که فرمان راندن را میزیبد و میبرازد. از نیمۀ دیگر خرد، بخشی از آن پارسایان است. بخش سومین از خرد یا بخش دوم از نیمۀ دومین آن، به پرستندگان و کارگزاران پادشا و پیرامونیان وی، ارزانی داشته شده است. چهارمین و کمترین بهره از آن دیگران شمرده شده است: کسانی که در شمار بهرهبران از خرد، در سه ردۀ نخستین نمیتوانند بود. این کسان، به پاس پیشه و کار خویش، چندان به خردمندی نیاز ندارند؛ زیرا که بیش، فرمانگزار و کارورزند و آنچه دیگران از آنان میخواهند، به انجام میرسانند. این بخشبندی، بر پایۀ جهانبینی ایرانی و هنجارها و بایستههای آن؛ نیز، بر پایۀ آنچه خرد میتواندش پسندید و روا دانست، بخشبندیی است، بهین و بآیین که همواره میتوان آن را شایسته دانست و از آن، به هر شیوه که میتوان، هنوز نیز بهره میتوان برد.
خلاصه ماشینی:
این بخشبندی، بر پایۀ جهانبینی ایرانی و هنجارها و بایستههای آن؛ نیز، بر پایۀ آنچه خرد میتواندش پسندید و روا دانست، بخشبندیی است، بهین و بآیین که همواره میتوان آن را شایسته دانست و از آن، به هر شیوه که میتوان، هنوز نیز بهره میتوان برد.
یادکرد نهاد، در جملۀ نخستین، به بایستگی است؛ لیک در دو جملۀ دیگر به شایستگی است و در کاربردی هنری و زیباشناختی: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} نمونهای دیگر، بیتی است زبانزد گونه که آن را شناختهترین و پرکاربردترین بیت، در پهنۀ سخن پارسی، میتوانیم دانست: بیتی که بسیارند کسانی که گفتار خویش را با آن میآغازند: بیتی که شاهنامه، با آن، آغازی شکوهمند و شاهوار یافته است: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} در این آغاز شگفتیساز، آن رزمنامه پرداز بیهمال و هنباز، برترین و برازندهترین ستایش و نیایش آفریدگار را، این سخن میداند که: او آفریننده و دارندة جان و خرد است: آن دو گوهر مهین و بهین در آدمی.
موبد نخستین بخردی است که زبان به سخن برمیگشاید و از خرد و بخشبندی آن، یاد میآورد: {مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} آنچه در این رای و اندیشه دربارۀ خرد که به گفتۀ موبد، از دانایان بیدار دل کهن به یادگار مانده است، شگرف است و شایستۀ بازنمود و بررسی، بخشبندی خرد است.
این بخشبندی، بدان سان که نوشته آمد، بر پایۀ جهانبینی ایرانی و هنجارها و بایستههای آن؛ نیز، با نگاهی فراختر و فراگیرتر، بر پایۀ آنچه خرد میتواندش پسندید و روا دانست، بخشبندیی است، بهین و بآیین که همواره میتوان آن را شایسته دانست و از آن، به هر شیوه که میتوان، هنوز نیز بهره میتوان برد.