چکیده:
عیاری که قدمت آن در ایران به پیش از اسلام میرسد، پدیده ای اجتماعی ـ سیاسی به حساب میآمد که خاستگاه اصلی آن ، جامعۀ پیشه ور شهری بود. این طبقه ، در میان تودة مـردم چنـان جایگاهی داشتند که بیشتر قهرمانان داستان های عامه را عیاران تشکیل مـیدادنـد. نفـوذ کـار و کردار و اعمال عیارانه ، صرفا منحصر به این گونه داسـتان هـا نمـیشـد، بلکـه در منظومـه هـای پهلوانی پارسی نیز، گاه گاهی، آثار و نشانه هایی از آن را میبینیم . با رواج نقل و نقالی در ایران ، نفوذ ادبیات عیاری در داستان های حماسی و پهلوانی شدت گرفـت و اوج حضـور ایـن گونـه ادبیات را در پیدایش چهره ای نوظهور به نام رستم یکدست / کلـه دسـت شـاهدیم . ایـن چهـرة نوظهور که ساخته و پرداختۀ ذهن خلاق و عامه پسند نقالان بود، قهرمانی است کـه روبـه روی رستم و ایرانیان میایستد و سیمای پهلوانی قوم ایرانی را به چالش میکشد. نگارنده با بررسـی تاریخ و ادبیات عیاری در ایران و جهان اسلام ، سعی بـر آن دارد تـا مولفـه هـای عیـاری را در ١. استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آیت الله بروجردی، بروجرد، ایران behzad.atooni@abru.ac.ir https://orcid.org/0000-0002-9533-6513 اعمال و رفتار رستم یکدست / کله دست به تصویر بکشد و علاوه بر آن ، با تحلیل ذات دوگانۀ عیاری در تاریخ اجتماعی و سیاسی، شخصیت دوگانۀ رستم یکدست را بررسی کند
Ayyari, which dates back to the pre-Islamic Iran, was considered a socio-political phenomenon the main origin of which was the urban society. This class had such a position among the masses that most of the heroes of the folk tales were Ayyars. The influence of work and behaviors of Ayyars were not limited to such stories, but we also occasionally see traces and signs of it in the Persian heroic poems. With the spread of narration in Iran, the influence of Ayyari literature intensified in epic and heroic stories, and we see the peak of such literature in the figures named Rostam Yekdast / Kolehdast. This emerging figure, created and paid for by the creative and popular minds of the narrators, is a hero who stands up to Rostam and the Iranians, and challenges the heroic face of the Iranian people. By examining the history and literature of Ayyari in Iran and the Islamic world, this study tries to portray the elements of Ayyari in the actions and behavior of Rostam Yekdast / Kolehdast. In addition, by analyzing the dual nature of Ayyari in the social and political history, it examines the dual personality of Rostam Yekdast / Kolehdast.
خلاصه ماشینی:
نفوذ تفکر عياري، صرفا منحصر بـه داسـتان هـا و قصه هاي منثور حماسي ـ عاميانه نشد، بلکه در ادب حماسـي پارسـي و منظومـه هـاي پهلواني ـــ به ويژه شاهنامۀ فردوسي ــ نيز شاهد اين گونه تفکر هستيم (براي نفوذ اعمال و کردار عياران در شاهنامه رک: محجوب ، ١٣٥٦).
پيشينۀ تحقيق برخي پژوهشگران دربارة بررسي سنت ها و عناصـر عيـاري در تعـدادي از متـون ادب پارسي، تحقيقات و تأليفاتي داشته اند که از مهم ترين آن ها ميتوان به : «روش هاي عياري و نفوذ کار و کردار عيـاران در شـاهنامه » از محمـدجعفر محجـوب (١٣٤٩)، «بررسـي مضامين عياري، جوانمردي و تعليمي در رمان شمس و طغرا» از محمد مجوزي و سميه شاهگلي (١٣٩٨)، «نگاهي به مناسبات بينامتني متون حماسي و عياري، براساس شاهنامه و سمک عيار» از افسـون قنبـري و غلامحسـين غلامحسـين زاده (١٣٩٤)، «نشـانه هـاي عياري و جوانمردي در قصه هاي نقـالي» از محمدسـامان جواهريـان (١٣٩٣)، «بررسـي جلوه هاي آيين قلندري و عيـاري در رمـان کليـدر» از ابـراهيم کنعـاني و نيـره کنعـاني (١٣٩٦) و «تأملي در آداب و رسوم داستان سمک عيار» از اسحاق طغياني و آزاده پوده (١٣٩٦) اشاره کرد.
داسـتان رسـتم يکدسـت ، هـر چند حاکي از اعمال نامردانه و نمک نشناسي کله دست ، نسبت به نيراعظم ، رستم دستان بود، ولي با اين وصف به قدري شيرين و شنيدني بود که هر وقت نقالي در قهوه خانه اي، رشتۀ سخن را به داستان شمکوس ، يعني همان کله دست ، ميرسـاند، مشـتريهـاي بـه اصطلاح پاتوقي قهوه خانه سعي ميکردند هر کجا هستند و به هر کاري که مشغول انـد، دست از کار بکشند و خود را سر ساعت معين براي شنيدن داستان کله دسـت برسـانند (انجوي شيرازي، ١٣٦٩، ص .