چکیده:
اعتکاف یکی از شاخصترین نمادهای عبودیت و دنیاگریزی در اسلام به شمار میرود که اهتمام ویژۀ
معصومان ع در پاسداشت آن، کم نظیر است. در میان احکام و آداب اعتکاف، مکان آن، اهمیت
بهعنوان مکانی مشخص برای انجام این عبادت، تعیین شده اما در اینکه » مسجد « . ویژهای دارد
کدام مسجد مورد نظر شارع است، اختلافنظرهایی وجود دارد. چندگانگی نظرات فقهی، معلول
اختلاف در روایات این باب است. برخی روایات به طور مشخص و انحصاری از مسجد الحرام، مسجد
النبی، مسجد کوفه، بصره و یا مدائن به عنوان مکان اعتکاف، نام بردهاند؛ دستۀ دیگر، مسجد جامع
هر شهر را به صورت مستقل و یا در کنار مساجد قبلی معرفی کردهاند؛ تعدادی هم وقوف در مسجد
جماعت را با ویژگیهای خاص، برای انجام یک اعتکاف مشروع، شرط دانسته اند. در این نوشتار
تلاش شده با روشی نوآورانه، روایات مربوطه را بر اساس محتوا در سه دستۀ پیشگفته، چینش کند
و نظرات فقهی هر دسته را مرور نماید و در پایان با هدف رسیدن به مراد واقعی معصوم، اسباب
اختلاف این روایات را شناسایی کرده و به تحلیل و بررسی آنها بپردازد.
خلاصه ماشینی:
برخی روایات بهطور مشخص و انحصاری از مسجد الحرام، مسجد النبی، مسجد کوفه، بصره و یا مدائن بهعنوان مکان اعتکاف، نام بردهاند؛ دستۀ دیگر، مسجد جامع هر شهر را بهصورت مستقل و یا در کنار مساجد قبلی معرفی کردهاند؛ تعدادی هم وقوف در مسجد جماعت را با ویژگیهای خاص، برای انجام یک اعتکاف مشروع، شرط دانستهاند.
1. اعتکاف در مساجد سهگانه برخی از احادیث مکان اعتکاف را فقط سه مسجد معرفی نموده؛ مانند روایتی که داود بن سرحان از امام صادق (علیهالسلام) نقل کرده است: لَا اعْتِكَافَ إِلَّا فِی الْعِشْرِینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ قَالَ إِنَّ عَلِیاً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیهِ كَانَ یقُولُ لَا أَرَى الِاعْتِكَافَ إِلَّا فِی الْمسجدالحرام أَوْ مَسْجِدِ الرَّسُولِ أَوْ مَسْجِدٍ جَامِعٍ وَ لَا ینْبَغِی لِلْمُعْتَكِفِ أَنْ یخْرُجَ مِنَ الْمَسْجِدِ إِلَّا لِحَاجَةٍ لَا بُدَّ مِنْهَا ثُمَّ لَا یجْلِسْ حَتَّى یرْجِعَ وَ الْمَرْأَةُ مِثْلُ ذَلِكَ.
3. اعتکاف در مساجد پنجگانه برخی روایات مکان اعتکاف را پنج جا میشمارد؛ مانند روایت ذیل که راوی مشروعبودن اعتکاف در مساجد بغداد را از امام صادق (علیهالسلام) مورد پرسش قرار داده که حضرت ملاکی را بیان میکنند و آن مسجد جماعتی است که امام عادل در آن نماز جماعت خوانده باشد.
برداشت فقهای متقدم شیعه از این دسته روایات چنین است که مسجد جامع و جماعت را یکی دانسته و اقامه نماز جمعه توسط معصوم را در آن شرط دانستهاند؛ یعنی اعتکاف تنها در مساجدی جایز است که پیامبر| و یا امام معصوم (علیهالسلام) در آن نماز جمعه اقامه کرده است.
محقق (رحمهالله)، افزون بر اینکه اختصاص را نمیپذیرد، برای تقویت کلام شیخ مفید به روایت دوم از همین دسته روایات تمسک میکند که مسجد جامع در کنار مساجد دیگر ذکر شده است.