چکیده:
بهرغم دیدگاههای مختلفی که در تاریخ معاصر درباره حکومت پهلوی اول وجود دارد، کمتر اختلافنظری درباره ماهیت استبدادی و خودکامه این حکومت برآمده از کودتای سوم اسفند 1299 وجود دارد. این ویژگی سیاست در دوره پهلوی اول را برخی از مورخان و جامعهشناسان در قالب نظریه تبدیل «دولت مطلقه» به «نظام سطانی» در دوره پهلوی اول تیوریزه کردهاند. برخی هم این ویژگیها را عنصر ذاتی پهلوی اول میدانند که در سالهای اولیه پنهان مانده بود. در هر صورت، نقش امرای ارتش که تثبیت و تحکیم قدرت رضاشاه مرهون فعالیت آنها بود را نمیتوان در تشدید خودکامگی و تباهی سیاسی پهلوی اول نادیده گرفت؛ امرایی که وجه اشتراک آنها عضویت در نیروی قزاق بود. در واقع ماهیت و روند تحولات حکومت پهلوی اول، متاثر از غلبه الیت نظامی و شکلگیری طبقه نظامی حامی پهلوی بود که در تعامل با دیگر طبقات بالای جامعه تحولات این دوران را رقم زدند. این پژوهش با انتخاب مطالعه در سطح خرد، به بررسی نقش محمدحسین آیرم در تاسیس، تثبیت، تحکیم و تشدید حکومت خودکامه پهلوی اول پرداخته است.
خلاصه ماشینی:
محمدحسين آيرم ازجمله رجال نظامي دوره پهلوي اول بود که به رغم غيبت و عدم همراهي با رضاخان در کودتاي اسفند ١٢٩٩ به دليل سابقه خدمت در نيروي قزاق و آشنايي اش با رضاخان به جمع فرماندهان قشون پيوست و نقش مهمي در تحکيم و تثبيت قدرت او ايفا کرد.
سرتيپ فضل الله زاهدي ، که در بهار ١٣٠٤ به جاي آيرم فرمانده تيپ شمال شد، در گزارشي به رضاخان از نارضايتي گسترده مردم گيلان از حکام ، نظاميان و مأموران امنيه خبر داده و اين مسئله را تلويحا نتيجه ناکارآمدي آيرم عنوان کرده بود (بهبودي ، ١٣٩٣: ٢٨٥).
بااين حال ، اين دوره که مقارن تلاش رضاخان براي تغيير نظام سلطنت از قاجار به پهلوي در تهران بود، شاهد تحرکات سياسي گسترده آيرم در آذربايجان به نفع او بود.
٦. روابط آيرم با دولت هاي خارجي روس و انگليس ٢٠ عملکرد محمدحسين آيرم در مقام فرماندهي تيپ مستقل شمال حاکي از آن است که او به ابعاد مختلف تهديد روسيه ازطريق نفوذ در مناطق شمالي ايران آگاه بود.
آيرم در مقام فرماندهي لشکر شمال غرب هم تحرکات روس ها در دور ششم انتخابات مجلس ششم و نيز تلاش براي نزديکي به کردها و ايجاد شکاف ميان آنها و دولت مرکزي در اروميه را تحت نظر داشت و به رضاخان اطمينان داد که اقدامات روس ها تحت کنترل است (بهبودي ، ١٣٩٣: ٤٨٧).
رضاخان از ظرفيت هاي ترقي سياسي در دوره اي حساس از تاريخ معاصر ايران برخوردار بود و آيرم از قابليت هايي که در خدمت اين پتانسيل قرار گيرد و درعوض سهمي از قدرت و ثروت ببرد.