چکیده:
براساس اسناد تاریخی و یافتههای باستانشناسی آثار وابنیه ومحوطههای متعددی در منطقه زاگرس(غرب فلات ایران) از دوران مختلف زندگی انسان برجای مانده که استقرار و زندگی را از دوران غارنشینی تا دوران بعدی تایید مینماید. بخشی از مهمترین سکونتگاهها، شهرها ومراکز جمعیتی در مسیر ارتباطی کاروانها یا معابر، جادهها و ایل راههای باستانی تاکنون معرفی شدهاند؛ اما، درمواردی برخی شهرها ومراکز جمعیتی و مکان اینگونه شهرها تا کنون شناخته نشدهاند. در این نوشتار تلاش شده علاوه برمعرفی مختصر برخی شهرها از دوران تاریخی منطقه، درمورد سرزمین دیوالا وشهرالرز(ردین) و... مطالعاتی صورت پذیرد. در راستای دستیابی به این هدف مهم تلاش شده، جغرافیای زاگرس غربی ومنابع حیاتی آن، جغرافیای تاریخی منطقه، راهها ومعابرتاریخی زاگرس نشینان ومحوطههای شاخص باستانی مرتبط با موضوع، مطالعه وبررسی شود.
خلاصه ماشینی:
از بهم پيوستن اين چشمه ها، رود گدارخوش در دشت ديوالا تشکيل شده که پس از طي مسافتي از مناطق صالح آباد وغرب دشت هيژدانه جريان داشته واز دامنه ارتفاعات مرزي ميمک وارد جلگۀ بين النهرين مي شود(محموديان ، ١٣:١٣٨٣) درحاشيۀ اين رودخانه آثار تاريخي متعددي وجود داشته که به دليل توسعۀ شهر در طول پنجاه سال گذشته بيشتر آن ها از بين رفته اند.
بر اساس اظهارات باستان شناسان از جمله فرانسواوالا، جورج کامرون ، والترهينس و خانم اريکا آثار ايلاميان در مناطقي از قبيل : ارجان بهبهان ، شوش ، هفت تپه ، چغاميش و چغازنبيل در استان خوزستان ، مليان ، نقش رستم و حاجي آباد در استان فارس ، ليان بوشهر، شهداد کرمان ، تپه هاي موسيان ، عليکش و بزمرده در دهلران ،چگا آهوان مهران ، سيلک کاشان ، اشکفت سلمان ، کول فره ذکر شده و پايتخت هاي مهم حاکمان ايلامي شوش و ماداکتو (احتمالا در منطقۀکوهستاني شمال شوش در نواحي جنوب شرقي استان ايلام ) بوده اند و «قايدالو» يا «خايدالو» هم در برخي دوره ها مرکز حکومت ايلاميان بوده است .
در سال هاي ١٣٨١ و ١٣٨٢ محدودة دشت ميان کوهي ديوالا( ايلام فعلي) مورد بررسي و شناسايي قرار گرفت و هيأت باستان شناسي ميراث فرهنگي استان موفق شد تعدادي از گورستان ها و استقرارهاي دوران پيش از تاريخ را تا دورة آهن در اين منطقه شناسايي نمايد.
(به تصویر صفحه رجوع شود) محوطۀ فرهنگي - تاريخي باخه نام : اين محوطه و تپۀ باستاني در بخش جنوبي دشت ايلام و حد فاصل شهر و روستاي چالسرا واقع شده است .