چکیده:
هدف این مقاله، بررسی سبکشناسانۀ حروف اضافه در قصاید خاقانی است. حروف اضافه با توسّع معنایی گستردهای که دارند به عنوان یکی از سازههای تأثیرگذار زبان، نقش تعیینکنندهای در هویت بخشیدن به سایر عناصر زبانی از جمله اسمها، فعلها، صفتها و قیدها دارند. پرداختن به معانی گوناگون حروف اضافه در ساختهای مختلف که نوعی ساختارشکنی نحوی و ویژگی سبکی به شمار میرود نیز از اهداف این پژوهش است. بدین منظور با مطالعۀ قصاید خاقانی، مواردی که از حیث نوع کاربرد دارای اهمیت و سازگار با موضوع بحث ما بود، استخراج شد و براساس لایۀ نحوی سبکشناسی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج این تحقیق نشان میدهد که خاقانی برای حروف اضافه همچون سایر عناصر زبان اهمیت خاصی قائل است و تنوع معنایی آنها را پیوسته مدنظر دارد؛ کاربرد حروف را از حوزۀ دستور زبان تا حوزۀ بلاغت و بدیع ارتقا داده و آنها را از عناصری تقریباً خنثی به سازههایی کلیدی و بیجایگزین تبدیل کرده است. همچنین در استفاده از حروف اضافه، آزادی عمل خاص و منحصربهفردی دارد که از جملۀ این موارد میتوان به کاربرد «به» در معنی «از»، «در» به جای «بر» و «به» به جای کسرۀ اضافه اشاره کرد. نهایتاً نمونههای نادری از کاربرد حروف اضافه در دیوان خاقانی وجود دارد که امروزه تنها در گویش مناطق خاصی از ایران دیده میشود و در زبان معیار نشانی از آنها نیست؛ مثل کاربرد «از» به جای «به».
The aim of the present study is the stylistic investigation of prepositions in Khaqani’s qasidas. Prepositions with their vast semantic range are among the influencing language constructs that give identity to other language elements including nouns, verbs, adjectives, and adverbs. To deal with different meanings of prepositions in different constructs that is a kind of stylistic deconstruction and a stylistic feature is among the aims of the present study. To do so, the Khaqani’s qasidas were studied and the items that were considered important and compatible in terms of usage and relevance to the topic under study were extracted and investigated according to layer stylistics. The results of the research indicate that Khaqani placed equal importance on prepositions compared to other language elements and took into account their vast semantic range. He also promoted their use from grammar level to rhetoric and transformed them from almost neutral elements to key and non-substitutable elements. Khaqani has also the special and unique liberty to use prepositions. Finally, there are rare usages of prepositions in Khaqani’s Divan that are utilized in special dialects of Iran and are not found in the Standard language anymore.
خلاصه ماشینی:
نتايج اين تحقيق نشـان ميدهد که خاقاني براي حروف اضـافه همچون سـاير عناصـر زبان اهميت خاصي قائل است و تنوع معنايي آن ها را پيوسته مدنظر دارد؛ کاربرد حروف را از حوزة دستور زبان تا حوزة بلاغت و بديع ارتقا داده و آن ها را از عناصـري تقريباً خنثي به سـازه هايي کليدي و بيجايگزين تبديل کرده اسـت .
نهايتاً نمونه هاي نادري از کاربرد حروف اضافه در ديوان خاقاني وجود دارد که امروزه تنها در گويش مناطق خاصي از ايران ديده ميشود و در زبان معيار نشاني از آن ها نيست ؛ مثل کاربرد «از» به جاي «به ».
بر پنج فرض ، عُمر برافشان و دان که هست شـــش روز آفـريـنـش از ايـن پـنـج بـانـوا (خاقاني، ١٣٨٥: ٤/١٣) هم موســي از دلالت او گشــته مصــطفي هـم آدم از شـــفـاعـت او بـوده مـجـتـبـي (همان : ٤/١٨) از آنجا که تحولات زبان ، تدريجي و تابع شــرايط تاريخي و جغرافيايي خاصــي اســت ، روند تغيير اين کاربرد نيز بســـيار کند بوده اســـت ؛ به گونه اي که امروزه نيز در زبان مردم بســياري از مناطق ايران رواج دارد و در جملۀ «من از تو خاطر جمع هســتم » و جملاتي نظير آن ، چنين معنايي را اراده ميکنند.
«از» در معني«به » اصولاً دو حرف اضافۀ «از» و «به » به جهت اينکه در معني اصلي خود به ترتيب بيانگر مفهوم آغاز و پايان هستند به نوعي، متضاد به شمار ميروند و تصور کاربرد آن ها به جاي هم ، ابتدا قدري دشـــوار به نظر ميرســـد، اما نمونه هاي فراواني در متون قديم و جديد از اين کاربرد وجود دارد.
Seasonal Scientific Journal of Persian Language and Literature, Humanities Department, Islamic Azad University, Sanandaj Branch.