چکیده:
بیت «پیر ما گفت...» از دیرباز محل بحث، شرح و نقد فراوان بوده است. در نگاه کلی سه رویکرد را در شرحهای این بیت میتوان بازشناخت: الف) تلاش در معناکردن بیت با مفهوم بیخطابودن قلم صنع؛ ب) قائلبودن به تشکیک حافظ در بیخطابودن صنع؛ ج) تأکید بر ابهام و منطق خاص شعر. در این پژوهش بعد از مرور و دستهبندی شرحهای این بیت، ابهامِ بیت بهعنوان یکی از عناصر اصلی در رسیدن به منطق هنری در پرتو تعریف ابنابیالاصبع و امپسن بررسی شد. در بیت همانند تعریف ابنابیالاصبع دو معنای مختلف (متضاد) را میشود یافت که به لحاظ وجود قرینه هر دو موقعیت یکسانی دارند و نمیشود به قطع یکی را بر دیگری ترجیح داد. همچنین هر هفت موردی که بهگفتة امپسن سبب ایجاد ابهام در کلام میشود، بهنوعی در این بیت حضور دارند. واژههای چندوجهی، تناقض و تنش و تشکیک در بیت ملاحظه میشود؛ به صورتی که ادعای پیر مبنی بر بیخطابودن قلم صنع همراه میشود با عباراتی که تناقض و چالش را سبب میشوند و قطعیتی به مخاطب انتقال نمیدهند و درنهایت میتوان ادعا کرد که شاعر هیچ نظر روشن و قاطعی نمیدهد و ادامة فرایند معنیکردن شعر برعهدة خود مخاطب گذاشته میشود؛ بنابراین حافظ طبق نظریاتِ جدید و قدیم در شعر خود به ابهام هنری دستیافته و با مهارت تمام، تناقض و تنش را در شعر پرورانده و درنهایت مخاطب را در معنیکردن شعر شریک کرده است.
Three main approaches can be recognized between explanations of the couplet “Our preceptor said (Pire Ma Goft) ...” A- Trying to make sense of the couplet through the concept of the infallibility of the Creation B- Believing in Hafez's skepticism about infallibility of the Creation C- Emphasis on the specific ambiguity and artistic logic of poetry. In this study, after reviewing and categorizing the expanations of this couplet, it’s ambiguity as one of the main elements in achieving artistic logic was investigated in the light of the definition of Ibn Abi al-Asba and Empson. In the couplet, as in the definition of Ibn Abi al-Asba ', two different (opposite) meanings can be found, both of which have the same position in terms of symmetrical existence, and it is not possible to prefer one over the other; Also, all seven items which cause ambiguity, according to Empson, can be seen in this couplet. Multifaceted words, contradiction, tension and doubt are evident in the couplet, so that the preceptor’s (Pir’s) saying about the infalliblity of the Creation is accompanied by expressions which cause tension and doesn’t convey any certainty; Therefore, the poet doesn’t give any clear opinion and the continuation of the process is left to the reader; So, Hafez has achieved artistic ambiguity in his poetry and has skillfully nurtured contradictions and tensions in his poetry, and finally, he has involved the audience in the meaning of the poem.
خلاصه ماشینی:
واژههای چندوجهی، تناقض و تنش و تشکیک در بیت ملاحظه میشود؛ به صورتی که ادعای پیر مبنی بر بیخطابودن قلم صنع همراه میشود با عباراتی که تناقض و چالش را سبب میشوند و قطعیتی به مخاطب انتقال نمیدهند و درنهایت میتوان ادعا کرد که شاعر هیچ نظر روشن و قاطعی نمیدهد و ادامة فرایند معنیکردن شعر برعهدة خود مخاطب گذاشته میشود؛ بنابراین حافظ طبق نظریاتِ جدید و قدیم در شعر خود به ابهام هنری دستیافته و با مهارت تمام، تناقض و تنش را در شعر پرورانده و درنهایت مخاطب را در معنیکردن شعر شریک کرده است.
ابهام ابهام موجود در این بیتْ خود میتواند موضوع بررسی باشد حالآنکه بهطور سنتی شارحان –گاه با تکلف فراوان - با توجه به واژههای موجود در شعر و رویکردهای اصلی اشعار حافظ در پی ارتباطدادن این بیت به حوزه مدنظر خودشان بودهاند که معمولاً با مباحث کلامی، فلسفی، عرفانی و اسلامی بوده است مانند بحث از نظام احسن و بحث شرور؛ برخی معنای شعر را صریح و روشن دانستهاند و عدهای دیگر دشوار و دیریاب؛ و نیز بعید نیست که برخی از شارحان متقدم هدف اصلیشان رفع اتهام از تشکیک خواجه در بیخطابودن قلم صنع بوده باشد به سبب حفظ اشعار وی.
در میان این آثار، نزدیکترین اثر به لحاظ موضوعی و روششناختی به پژوهش حاضر را میتوان به دو مقالة «بر قلم صنع خطا رفت یا نرفت؟» نوشته سعید بزرگ بیگدلی و خدیجه حاجیان و «خطای قلم صنع از نظر پیر حافظ» نوشته عیسی نجفی اشاره داشت 1 ؛ هر دو مقاله، نخست به مرور و بررسی شرحهای مهم و مشهور این بیت در دورههای مختلف پرداختهاند، مقاله نخست به نکاتی همچون طنز و ابهام و محور عمودی شعر نیز توجه داشته و مقالة دوم تلاش کرده است تا با بررسی مجموعة مفاهیم واژههای صنع و خطا، به گرهگشایی معنای بیت همت گمارد.