چکیده:
در جستار حاضر، به ساختار اقسام علم النفس سینوی در برخی آثار شیخ الرئیس پرداخته و کوشیده ایم با مقایسۀ ساختار اقسام علم النفس ازحیث اجزا و ترتیب در آثار این فیلسوف، تحولات ساختار علمالنفس ازمنظر وی را توصیف و تبیین کنیم. اهمیت تحقیق دربارۀ این مسئله از آن جهت است که ما را بهاندازۀ گامی هرچند کوچک به فهم منطق حاکم بر تحولات ساختار اقسام علم النفس ازمنظر شیخ نزدیک میکند. تحلیل و توصیف ساختار اقسام مسائل علمالنفس در آثار بوعلی نشان میدهد این ساختارها ازحیث تعداد اجزا دچار نابرابریهایی همچون فقدان، زیادت و نقصان در شمار اجزا، و ازنظر ترتیب اجزا دچار آشفتگیهایی نظیر ناپیوستگی، وارونگی و انتقال هستند. مقایسه و تطبیق اجزا و ترتیب ساختار اقسام مسائل علم النفس در آثار ابنسینا بهترتیب زمان تألیف، نشاندهندۀ سِیر کلی تحول در آنها و به دیگر سخن، سِیری فزاینده و درحال نوسان بین پیوستگی و ناپیوستگی است. تبیین تحولات ساختار اقسام مسائل علمالنفس سینوی نشان میدهد این تحولات افزون بر بعضی عوامل بیرونی، ناشی از تحولاتی درونی هستند که در ساختارهای دو علم طبیعیات و مابعدالطبیعۀ سینوی رخ دادهاند.
The present paper pays attention to the structure of the components of Avicenna’s philosophical psychology (study of the soul) in some of his works and intends to describe and explain the changes that had happened in them in terms of components and their order. The importance of researching this issue lies in the fact that it can bring us, albeit a small step, closer to an understanding of the logic of the development of the structure in these works. Analysis and description of the structure of the components of Avicenna’s psychology in his works show that, in terms of components, there are differences such as lack, excess, and deficiency in the number of them, and, in terms of the order, it suffers from perturbations such as discontinuity, inversion, and transmission. The comparison of the components and their order in his works, in the sequence of their compilations, show a general course of evolution in them: increasing oscillation between concatenation and fragmentation. The result of explaining the changes in the structure of the components of Avicenna’s psychology indicates that these developments, in addition to some external factors, are due to internal changes that had occurred in the structures of his metaphysics and physics.
خلاصه ماشینی:
مقايسه و تطبيق اجزا و ترتيب ساختار اقسام مسائل علم النفس در آثار ابن سينا به ترتيب زمان تأليف ، نشان دهندة سير کلي تحول در آن ها و به ديگر سخن ، سيري فزاينده و درحال نوسان بين پيوستگي و ناپيوستگي است .
ساختار علم شناختي ابن سينا فاقد مباحث قواي نباتي و قواي محرکه از کتاب في النفس ، و مسائل مقاله هاي دوم و سوم از کتاب الحس و المحسوس است ؛ اما مسائل دستۀ ١-ب (اثبات ناميرايي و جوهر روحاني بودن نفس انساني ) را اضافه بر اين دو کتاب دارد؛ بدين ترتيب ، اين سؤال پيش مي آيد که آيا ازميان آثار پيشين ، اثري وجود دارد که مشتمل بر مسائل دستۀ ١-ب باشد يا خير.
علم النفس در طبيعيات شفا فصل مسائل قسم مقالۀ اول ١ اثبات نفس و تعريف آن ازحيث نفس بودن ١-الف ٢ نقض سخن قدما دربارة نفس و جوهر آن " ٣ جوهربودن نفس " ٤ تبيين اختلاف افعال نفس براساس اختلاف قواي نفس " ٥ شمارش قواي نفس برسبيل تصنيف " مقالۀ دوم ١ قواي منسوب به نفس نباتي ١-الف ٢ اصناف ادراکات انسان " ٣ حس لامسه " ٤ چشايي و بويايي " ٥ حس شنوايي " مقالۀ سوم ١ نور، جسم شفاف و رنگ ١-الف ٢ نظريات و شبهات درباب نور و شعاع " ٣ نقض نظريات باطل دربارة نور و سخن درباب شفاف و لامع " ٤ نظريات عرضه شده درباب رنگ ها و حدوث آن ها " ٥ اختلاف نظريات درباب رؤيت و ابطال نظريات فاسد " ٦ ابطال نظريات فاسد " ٧ حل شبهات درباب مبصرات " ٨ علت رؤيت شيء واحد براي دو شيء " مقالۀ چهارم ١ سخن کلي دربارة حواس باطني حيوان ١-الف ٢ افعال قوة مصوره و مفکره که از حواس باطنياند " ٣ افعال قواي متذکره و وهميه " ٤ احوال قواي محرکه " مقالۀ پنجم ١ خواص افعال و انفعالات انسان ، و بيان قواي نظري و عملي نفس انساني ١-الف ٢ نفس ناطقه ، منطبع در مادة جسماني نيست .