چکیده:
مطالعۀ مخطوطاتِ فراوان و متنوع قرآنی به جامانده از ایرانیان در طی ادوار مختلف به عنوان مستندی تاریخی از سرگذشت و سیر تحول قرائات میتواند به ارائۀ تصویری روشنتر از تاریخ انتقال متنِ قرآنی و تاریخ شیعه در منطقۀ جغرافیایی مهم و پهناوری از جهان اسلام یعنی ایران، منجر شود. این مقاله با مطالعۀ بیش از 40 قرآن دستنویس مربوط به ایران پس از حملۀ مغول و به ویژه، دوران صفوی به عنوان نخستین حکومت ملی و شیعه در ایران پس از اسلام، درکنار بررسی دیگر مستندات تاریخی از سرگذشت قرائات در ایران نشان میدهد که درپی حملۀ مغول به ایران درخشش و تأثیرگذاری محافل قرائی ایران، همچون محافل کهن خراسانی، رو به افول نهاده و بعدها این محافل به تدریج تحت تأثیر محافل قرائی تثبیت شده در خارج از ایران، با پذیرش قرائات هفتگانه یا دهگانۀ رسمی دوباره پا گرفتهاند. تصویری که از بررسی قرآنهای خطی ایرانی دوران صفوی از قرائات مطلوب ایرانیان شیعی و نحوۀ ثبت آن در مصاحف آن روزگار به دست میآید، نشان میدهد هرچند قرائت عاصم بهطور چشمگیری نسبت به دیگر قرائات ارجحیت داشته، اما برخلاف عثمانی در ایران ترجیح مطلق بر روایت حفص از عاصم نبوده است. نه تنها حضور پررنگ روایت ابوبکر شعبه از عاصم به عنوان دومین قرائت مطلوب ایشان در بسیاری از قرآنهای خطی دیده میشود، بلکه گاه روایت او به عنوان روایت اصلی و مرجّح بر روایت حفص، در قرآنها ثبت شده است.
Analyzing numerous and diverse Iranian Qur’an manuscripts surviving from the past, may shed further light on the history of transmission of the text of the Qur’an and the history of Shi’ism in Persia, a vast important region of Muslim geography. This article deals with studying the Qur’an manuscripts dating from the rise of copying the Qur’an and the formation of the Qur’an reading circles in Persia following the return of peace to the land, approximately a century after the Mongol invasion and particularly since the emergence of the Safavid state as the first national state in Persia in Islamic times. As reflected in this study, upon the decline of brilliant, inspirational, and independent reading circles, e.g. the early circles of Khorasan after the Mongol invasion, they were in time inspired by those standardized abroad and rose once again by recognizing the standard ‘seven readings’. Variant readings preferred by Persian Shi’a and the forms of recording them in the Qur’an manuscripts copied in the Safavid Persia are indicative of the fact that Persians and Ottomans concertedly preferred the reading of Hafs narrating from ‘Αsim. They frequently attested variant readings of Shuʻbah narrating from ‘Αsim, as their secondly and sometimes as the main and primary preferred reading.