چکیده:
وزن هجایی وزنی است که از تکرار منظم درنگها (یعنی مکث در پایان واژه) و نیز ایجاد پارههای مساوی و گاه نامساوی از حیث تعداد هجاها، پدید میآید. محل درنگ یا مکثِ پایان واژه بهقدری در این وزن اهمیت دارد که میتوان آن را مهمترین عامل برای تعیین نوع وزن در این نوع اشعار دانست. کمّیتِ هجاها و نیز تکیۀ وزنی اهمیت چندانی در ساختار وزن هجایی ندارد و به همین دلیل این وزن دارای تفاوتی ماهوی با دو وزن اصلی شعر فارسی، یعنی وزن کمّی اشعار عروضی از یک سو، و وزن تکیهای-هجاییِ شعرهای عامیانه از سوی دیگر است. وزن هجایی بیشتر خاص زبانهای هجا-زمانی مانند زبان فرانسوی است که هجاهای آن دارای کمّیتهای مساوی هستند، اما گاهی بهعلل تاریخی و فرهنگی نمونههایی از آن در زبانهایی مانند فارسی نیز که دارای هجاهایی با کمّیتهای گوناگون است مشاهده شده است. گرچه وزن هجایی از وزنهای اصلی در زبان فارسی نیست، از قدیم تا به امروز اشعاری بدین وزن در زبان فارسی سروده شده است که در این مقاله به گردآوری و تحلیل آنها میپردازیم. در این مقاله پس از بحث مختصری دربارۀ ردهشناسی وزنهای گوناگون جهان، به معرفی و بررسی این وزن در فارسی میپردازیم و نشان میدهیم که اولاً شاعران برای سرودن اشعاری به وزن هجایی در زبان فارسی، عمدتاً از هجاهای بلند (سنگین) استفاده میکنند، ثانیاً تمام مکثهای موجود در این وزن از نوع درنگ است، یعنی مکثی که منطبق بر مرز پایان واژه یا گروه واجی است، و ثالثاً گرچه پایان هر پاره در این شعر با نوعی تکیه یا برجستگی همراه است، این تکیه نه از نوع تکیۀ واژگانی یا وزنی، بلکه از نوع تکیۀ زیروبمی است و دارای نقشی صرفاً ثانوی در ساختار اصلی وزن است. در این مقاله همچنین شیوهای را برای طبقهبندی وزنهای هجایی فارسی و نیز نمایش مختصات وزنی آنها عرضه داشتهایم.
Syllabic meter is formed by the regular repetition of syllables, pauses (caesurae), and hemistiches. The quantity of syllables as well as their weight have no functional role in the structure of syllabic meter, therefore this meter is substantially different with the Persian quantitative meter in classical poetry and Persian isochronous accentual folk meter which are based mainly on syllable weight and metrical accents respectively. Although the syllabic meter is usually current in such syllable-timed languages as French in which syllables have equal quantities, sometimes, for some historical and or cultural reasons, evidences of syllabic meter have been observed in languages such as Persian in which syllables have different quantities. Syllabic meter, as it has been mentioned already, is not current in Persian at all, but this meter has been used by some poets in Persian from the ancient times to the present day. This paper deals with the structural analysis of such poems. In this article, after a brief discussion on the classification of different meters in world languages, Persian syllabic meter has been introduced and it structural characteristics has been shown as follows: 1. Persian poets, when composing in this meter, make use of mostly long (heavy) syllables; 2. The pauses in this meter are always of caesura types, i.e. it appears always after a phonological word (or prosodic constituent) break; 3. Although the end part of each pause in this poem is accompanied always by a stress, this stress is not a metrical one, but a pitch accent, and this point shows clearly that stress has just a secondary role in the main structure of this meter in Persian. In this article a method has been also introduced for representing and classifying all kinds of Persian syllabic meter.
خلاصه ماشینی:
امید طبیب زاده ١ (استاد گروه زبان شناسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ) تاریخ دریافت مقاله : ١٤٠١/٠٤/٠٩، تاریخ پذیرش : ١٤٠١/٠٦/٢٠، تاریخ انتشار: تابستان ١٤٠١ وزن هجایی وزنی است که از تکرار منظم درنگ ها (یعنی مکث در پایـان واژه ) و نیـز ایجـاد پاره های مساوی و گاه نامساوی از حیث تعداد هجاها، پدید میآید.
در ایـن مقالـه پـس از بحـث مختصـری دربـارٔە رده شناسی وزن های گوناگون جهان ، بـه معرفـی و بررسـی ایـن وزن در فارسـی میپـردازیم و نشـان ًمیدهیم که اولا شاعران برای سرودن اشعاری به وزن هجایی در زبـان فارسـی ، عمـدتاً از هجاهـای بلند (سنگین ) استفاده میکنند، ثانیاً تمام مکث های موجود در این وزن از نـوع درنـگ اسـت ، یعنـی مکثی که منطبق بر مرز پایان واژه یا گروه واجی است ، و ثالثاً گرچه پایان هر پاره در این شعر با نـوعی تکیه یا برجستگی همراه است ، این تکیه نه از نوع تکیۀ واژگانی یا وزنی، بلکه از نـوع تکیـۀ زیروبمـی ًاست و دارای نقشی صرفا ثانوی در ساختار اصلی وزن است .
phrasal stress/ pitch accent به اختصار براساس رویکردی رده شـناختی (یاکوبسـون ١، ١٩٦٠؛ لاتـز٢، ١٩٦٠؛ ١٩٧٢؛ آرویـی ، ٣ ٢٠٠٩) به معرفی انواع وزن های شعری میپردازیم ، سپس با تفصیل و تمرکز بیشتری وزن هجـایی را معرفی و توصیف میکنیم ، و بعد از آن به بررسی ویژگیهای وزنی در یک شعر معـروف هجـایی در فارسـی میپـردازیم و پـس از اشـاره ای بـه یکـی از پژوهش هـای پیشـین ، بـر اسـاس شــواهد استخراج شده از چند پیکرٔە مفصل (وحیـدیان ، ١٣٧٠: ٧٥-٩٥؛ پنـاهی، ١٣٩٥-١٣٩٩؛ نجفـی، ١٣٩٧)، نشان میدهیم که این قبیل وزن ها را میتوان براساس تعـداد هجاهـا و تعـداد درنگ هـا یـا پاره هاشان به دو دستۀ کلی «وزن های هجـایی سـاده » و «وزن هـای هجـایی مرکـب » تقسـیم کـرد.