چکیده:
نیاز انسان به سر پناه و مامن نه تنها در حضر بلکه در سفر هم از روزگار باستان مورد توجه بوده است در ایران زمین از
گذشته بسیار دور آثاری از این گونه پناهگاهها و استراحتگاههای بین راه دیده میشوند که بسیاری از آنها را میتوان از
نظر شیوه ساختمانی از شاهکارهای معماری و هنری عصر خود به حساب آورد. به طور کلی تحول و گسترش
کاروانسراهای ایران در ادوار مختلف بستگی به وضعیت اقلیمی» اجتماعی, اقتصادی» مذهبی و... داشته و توسعه آن با
موارد یاد شده» در ارتباط بوده است. در ساخت کاروانسراهای ایرانی شیوه معماری» محل و منطقه» مصالح ساختمانی و
موقعیت جغرافیایی نقش موثری در ایجاد این گونه بناها داشته است. شیوه ساختمان و معماری کاروانسراها از روزگار کهن
تا به امروز دگرگونی بسیار نیافته و معمولا سبک بنای آنها همان ایجاد باره بندها و اتاقها است که پیرامون حیاط
محصور ساخته میشده است. ولی در طرح و خصوصیات هر کدام ویژگیهایی به چشم میخورد. به طور مثال نسبت
ارتفاع به طول و عرض اتاقها در مناطق سرد و کوهستانی کم است. مخصوصا ارتفاع اسطبل در اکثر موارد بسیار کم
است تا احتیاج به سوخت کمتری جهت تامین حرارت باشد. ولی در مناطق فلات مرکزی ایران به نسبت منطقه کوهستانی
نسبت ارتفاع به طول و عرض اتاقها زیاد است. این تغییر تناسبات همگی به دلیل اختلافات اقلیمی مناطق ایران می
باشد. در این مقاله با روش تحقیق توصیفی-تحلیلی به دنبال ارتباط میان تناسبات و اقلیم میان کاروانسراهای ایرانی بوده
و سعی بر این شده است که با بررسی ۲ اقلیم سرد و کوهستانی و گرم و خشک فلات مرکزی ایران و بررسی تناسبات
معماری کاروانسرای این دو منطقه دلایل تاثیر اقلیم در شکلگیری تناسبات معماری کاروانسراهای این دو منطقه به دست
آید. خصوصیات کالبدی کاروانسراها در نواحی سرد و کوهستانی و فلات مرکزی ایران که بدان شرایط اقلیمی و به منظور
حفظ حرارت در داخل ساختمان شکل گرفته ارایه گردیده است.
خلاصه ماشینی:
بررسي تناسبات کاروانسراهاي ايراني با رويکرد اقليمي نمونه موردي : کاروانسرا مادر شاه و داشکسن تبريز تاريخ دريافت : ١٤٠٢/٠١/٢٠ آزيتا بلالي اسکويي ١*، محمد رحيمي ٢ تاريخ پذيرش : ١٤٠٢/٠٢/٢٤ کد مقاله : ٢٥٠٩٦ چکـيده نياز انسان به سر پناه و مأمن نه تنها در حضر بلکه در سفر هم از روزگار باستان مورد توجه بوده است در ايران زمين از گذشته بسيار دور آثاري از اين گونه پناهگاه ها و استراحتگاه هاي بين راه ديده مي شوند که بسياري از آنها را مي توان از نظر شيوه ساختماني از شاهکارهاي معماري و هنري عصر خود به حساب آورد.
٤-٢- شکل کاروانسراها در اقليم هاي مختلف ايران گرچه حياط مرکزي شکل غالب کاروانسراهاي ايران است ولي در مورد اين نوع ابنيه نيز مانند ساختمان مساجد و مدارس با توجه به اقليم هر منطقه از ايران گوناگونيهاي مختلف جهت تطبيق با شرايط اقليمي از لحاظ فرم و نوع مصالح ديده مي شود.
مخصوصا ارتفاع اسطبل در اکثر موارد بسيار کوتاه است تا احتياج به سوخت کمتري براي تامين گرمايش داشته باشد: - با قرار دادن تالار مرکزي و يا اتاق هاي مسافران در وسط ساختمان و اسطبل ها در اطراف آن فضاي اسطبل به عنوان يک فضاي حائل بين محيط گرم داخل که بايد در حد شرايط آسايش انسان باشد و محيط سرد خارج عمل مي کند.
شبها در کاروانسراها بسته مي شده است اين شکل درون گرا و کاملا محصور کاروانسرا در اقليم گرم و خشک دشتهاي ايران يک مزيت اقليمي است و پوسته خارجي بنا که به جزء بازشوي ورودي کاملا بسته مي باشد فضاهاي داخل ساختمان را در مقابل بادهاي کويري و شرايط نامساعد اقليمي محافظت مي کند.