چکیده:
بحرالمعانی اثر محمد بن نصیرالدین جعفر مکّی حسینی، عارفی از خطّۀ هندوستان است. این اثر مجموعۀ سی و شش مکتوب عرفانی است که در قرن نهم هجری، خطاب به شخصی به نام «ملکمحمود شیخا» به رشتۀ تحریر درآمده است.مهمترین ویژگی کتاب بحرالمعانی نگاه تأویلگرایانۀ او نسبت به آیات قرانی است. اگرچه این ویژگی میان تمام متون عرفانی مشترک است، ولی اگر آیات قرآنی و تأویلهای محمد حسینی را از این متن برداریم نود و پنج درصد مطالب کتاب از بین میرود و فقط آن قسمتهایی که به شرح سفرهای خود و معرفی اولیای الهی و اقطاب روزگار خود پرداخته است، باقی میماند. پس میتوان گفت که بنیان بحرالمعانی بر آیات قرآن استوار است و نگرش مؤلف به قرآن نیز نگاهی تأویلی است؛ به نحوی که هیچ آیهای از قرآن در معنای ظاهر آن به کار نرفته است. در بحرالمعانی نه تنها آیات قرآنی، بلکه احادیث نبوی و حتی بعضی داستانها در معرض تأویل، واقع شده است. یکی از داستانهایی که به صورت مجزا و مفصل به آن پرداخته شده داستان موسی (ع) و خضر (ع) است. محمد حسینی به تکتک عناصر این داستان نگاه تأویلی داشته و مانند سایر عرفا این داستان را تمثیلی از سیر و سلوک عرفانی میداند. او مهمترین نکات داستان را با استناد به آیههای قرآنی و احادیث نبوی توضیح و تفسیر میکند؛ به گونهای که «مجمع البحرین» را به دریای محبّت و دریای بشریت، ماهی را به رزق روحی، کشتی را به کشتی هدایت، سوراخشدن کشتی را به رخنة ضلالت عشق، ملِک را به شیطان، غلام را به نفس، دیوار را به دیوار شریعت، گنج را به گنج حقیقت، دو یتیم را به حضرت محمد (ص) و علی (ع) تعبیر کرده است. او بعد از تأویل این داستان، همانند وداع خضر با حضرت موسی، با مخاطب خود وداع میکند و کتابت مکتوبات عرفانی خود را پایان میدهد. در این مقاله کوشش شده است تا نگاه تأویلگرایانۀ محمد حسینی نسبت به این داستان رمزآلود و تمامی نکات موجود در آن، مورد بررسی و پژوهش قرار گیرد.
Bahr al-Ma'ani (Sea of Meanings) was authored by Mohammad ibn Nasir al-Din Ja'far Makki Husseini, who was a mystic from India. This book is a collection of thirty-six mystical texts written in the ninth century AH and addressed to a person named Malik Mahmood Sheikha. The most important feature of the book is his interpretive view of Quranic verses. Although this feature is common to all mystical texts, if the Quranic verses and their interpretations by Mohammad Hosseini are removed from the book, ninety-five percent of it will be lost and only those parts that describe his travels and introduce the divine saints and poles will remain. Therefore, it can be said that Bahr al-Ma'ani is based on the verses of the Qur'an and the author's interpretive views of the Qur'an. This is in such a way that no verse of the Qur'an has been defined with its sense on the surface. Bahr al-Ma'ani interprets not only the Quranic verses but also Prophet Mohammad’s hadiths and even some stories. One of the stories that has been dealt with in detail is the story of Moses and Khidr. Mohammad Hosseini has an interpretive view of each element of the story and, like other mystics, considers it as an allegory of mystical journey and behavior. He explains and interprets the most important points of the story by quoting Quranic verses and hadiths of the Prophet. He has done it by interpreting the Majma al Bahrain” as the sea of love and humanity, the ship as the ship of guidance, the hole as the hole of misguidance, the property as the devil, the slave as the soul, the wall as the wall of law or Shari’a, the treasure as the treasure of truth, and the two orphans as the Prophet Mohammad and Ali (pbuh). This article seeks to study Mohammad Hosseini's interpretive view of this mysterious story and all the points contained in it.
خلاصه ماشینی:
اگرچه این ویژگی میان تمام متون عرفانی مشترک است ، ولی اگر آیات قرآنی و تأویل های محمد حسینی را از این متن برداریم نود و پنج درصـد مطالب کتاب از بین میرود و فقط آن قسـمت هایی که به شـرح سـفرهای خود و معرفی اولیـای الهی و اقطاب روزگار خود پرداخته اســت ، باقی میماند.
همچنین ، در این اواخر، در آثار مجزایی، به این داستان پرداخته شده و هرکس متناسب با نوع نگاه خود، آن را تأویل و تفسیر کرده و به آیات قرآنی و آثار عرفای بزرگ اسـتناد کرده اسـت ، اما اثر مستقلی که این داستان را از نگاه کتاب بحرالمعانی و نگرش محمد حسـینی بررسـی کرده باشد نگاشته نشده است .
اما بحرالمعانی دو دلیل دیگر برای این موضــوع میآورد: اوّل ، این که چون حضــرت موســی (ع ) دیدار خداوند را بیرون از آیینۀ محمدی خواسته بود (محمد حسینی، ١٣٩٧، صص ٣٠و٣١) و دیگر این که «ارنی رنگ غیرت داشـته ؛ لن ترانی گفت که ای موسی تو نبینی به جهد و کوشش ، یعنی تو مرا به خودی خود نمیتوانی دید» (همان ، ص ١٠٧).
قبل از این که به تأویل داسـتان از نظر بحرالمعانی بپردازیم ، لازم اسـت تا شخصیت حضـرت موسـی (ع ) و حضـرت خضر (ع ) در بحرالمعانی بررسی شود، تا معلوم گردد که محمد حسینی در مورد ایشان ، چه دیدگاهی دارد و از چه جایگاهی، داستان را تأویل و تعبیر کرده است .