چکیده:
چیستانها از جمله زیباترین بخشهای ادییات عامه هستند که آمیختگی آنها با خاطرات و کنجکاوانه بودن:
آنها را نسبت به اجزای دیگر فولکلور ملتها برجستهتر مینماید. خصوصا در بین ترکزیانهاء چیستانها
از جایگاهی بسیار ویژه برخوردارند. تاپماجا عنوان مشهور و پذیرفتة چیستان در نزد ترکزبانهاست که
بهصورت منظوم و متئور رواج دارد و در مجالس گوناگون بین افراد مطرح میشود و علاوه بر جنبیة
سرگرمی, خلاقیت و تقویت حافظه و سنجش هوش را به همراه دارد. اسامی متعدد چیستان در مناطق
مختلف آذربایجان تاپماجاء تاپیشماق, ماتاق. بیلمهجه. جومماق پاهالماجا و باغلاشما (بین ۲ عاشیق)
است. این مقاله به روش تحلیل محتوا و با استفاده از ابزار کتایخانهای به بررسی و تحلیل چیستانهای
ترکی پرداخته است. نتیجه این جستار نشان میدهد چیستانهای ترکی را میتوان در ۱۵ دسته طبقهبندی
کرد: ۱. روییدنیها (درختان. میوههاء سبزیها)» ۲. طبیست و پدیدههای طبیعی, ۳. جانداران (انسان
پرندگان. حشرات. حیوانات)» ۶. انسان و اعضای بدنش, ۵. فرآو ردههای حیوانی و لوازم نگهداری از آنها
لوازم منزل (خانه. چادر و محل زندگی) ۷. اسلحه و مهمات. ۸. خوراکیها و غذاهاء .٩۹ پوشاک و
لوازم آرایشی و تزئینی ۱۰. روستا و کشاورزی و ملزومات آن. ۱۱. آلات موسیقی, ۱۲. اطلاعات عمومی.
۳ اجسام پیجان و موضوعات انتزاعی, ۱۶. یاهالماجالار ۱۵. باغلاشماهای عاشیقان.
خلاصه ماشینی:
(کياني، ١٣٩٦: ٢٠) مثال : چيستاني دربارة جوجه تيغي به سبک باياتي ٤ مصرعي ياتان دا يومرو ياتار rtayumru ya ̂ndataya هنگام خواب خودش را جمع ميکند اتين تک درمان ساتار rtan saatin tak darma گوشتش را به عنوان دارو ميفروشد هر کس ايسته سه توتسون har kas istasa tutsun هرکس بخواهد بگيردش الينه تيکان باتار rtan baalina tika تيغ در دستش فرو ميرود در فارسي هم چيستان هايي مانند اين وجود دارد که براي نمونـه در کتـاب فرهنـگ مردم براي ماهي چنين چيستاني طراحي شده است (ميرنيا، ١٣٦٩: ٤٩١): قــالي لــب بافتــه گـل بــه گـل انداختــه صنعت پروردگـار خوب و قشنگ ساخته از نظر زباني، چيستان هاي بيشماري هستند که آغازشان يکسان است ، ولي به موارد متفاوتي اشاره ميکنند.
در کتاب آذرلو اشاره اي به ياهالماجا و باغلاشما نشده است و دليل نبود چيستاني درباره فرآورده هاي حيواني نيز ايـن اسـت که ايشان اين چيستان ها را در دسته هاي ديگر جاي داده اند.
فراواني روييدنيها در چيستان هاي ترکي آذري (به تصویر صفحه مراجعه شود) هندوانه ، سنجد، قارچ ، انگـور، گـردو و انـار بيشـترين تعـداد چيسـتان را بـه خـود اختصاص داده اند که محصول کشاورزي و مصرفي اصلي اهالي منطقه هستند.
فراواني انسان و اعضاي بدنش در چيستان هاي ترکي آذري (به تصویر صفحه مراجعه شود) چشم ، دهان و دندان اعضاي اصلي بدن براي ايجاد ارتباط هستند کـه در چيسـتان ها هم به فراواني به چشم ميخورد.
فراواني فرآورده هاي حيواني و لوازم نگهداري از آنها در (به تصویر صفحه مراجعه شود) آذربايجان مهد دام پروري است و شهرستان خوي نيز يکي از قطب هـاي پنبـۀ ايـران به شمار ميرود.
همان طور که نشان داده شده نحـوة زنـدگي، شـغل ، سـرگرمي، آرزوها و اهداف مردم ، در دل چيستان ها نهفته است و با بررسي آنها ميتـوان بـه تمـام اين اطلاعات ارزشمند دربارة فرهنگ عامه پي برد.