چکیده:
بی گمان یکی از وجوه اعتبار نظامی در شعر و شاعری، برخورداری از قابلیتهای خاص شاعرانه است، قابلیتهای شاعرانهای که بیش از همه باید آن را در علوم زیبایی شناسی- معانی، بیان و بدیع- جستجو کرد. برهمه روشن است که تمام اعتبار نظامی در عرصة سخنوری به آثار داستانی او، که معروف به «پنج گنج» است، میباشد. در میان آثار داستانی نظامی، خسرو و شیرین او به لحاظ برخورداری از توانمندیهای منحصر به فرد شاعرانه، بویژه از منظر صور خیال (علم بیان) بیش از همه مورد توجه اهل ادب میباشد.
برهمین اساس نگارنده این مقاله درصدد برآمد تا گوشههای از هنر نماییهای نظامی، این شاعر بزرگ قرن ششم، را در این عرصه-علم بیان-که مبتنی بر چهار عنصر خیال یعنی؛ تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه است، به نمایش گذارد.
خلاصه ماشینی:
جلوههای علم بیان (صور خیال) در خسرو و شیرین همان گونه که پیش از این اشاره شد، یکی از وجوه اعتبار و تشخص هنری نظامی در پنج گنج بویژه خسرو و شیرین، تصویر آفرینیهای ناب و مبتکرانهای است که در عرصههای چهارگانة خیال (تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه) بازتاب پیدا کرده است.
این توانایی خیره کننده در میان صور خیال شعر نظامی بیش از همه در تشبیه و استعاره و در مرتبة بعد کنایه دیده میشود و در این بین مجاز از اهمیت و بسامد کمتری برخوردار است.
از همین روی باید او را از بزرگترین شاعران استعاره گرا بدانیم و اگر بخواهیم با یک نگاه آماری به عناصر خیال در خمسة نظامی علی الخصوص خسرو و شیرین او نظر کنیم، به این نتیجه میرسیم که عنصر استعاره در میان عناصر خیال از بالاترین بسامد برخوردار است و تعلق خاطر شاعر در این ارتباط آشکارا در سرودههای تصویری او دیده میشود.
شایان ذکر است که کنایه در قیاس با سایر صور خیال در خسرو و شیرین از بسامد بالایی برخوردار نیست و از آنجایی که نظامی بیشتر یک شاعر استعاره گرا (و در مرحله بعد تشبیه گرا) است، به همین دلیل تعلق خاطر چندانی به کنایه نشان نمیدهد.