چکیده:
محراب گچی مسجد جامع مرند یکی از معدود محراب های گچی دوره ایلخانی است. به گواه کتیبه ای از این محراب، سال ساخت آن 731 هجری قمری است. این محراب در مقایسه با محراب های هم دوره ی خود، یکی از محراب های پر کتیبه است. هنرمند خطاط برای نمود زیباتر از انواع خطوط زمان خویش بهره برده است. خطاط، هر یک از کتیبه ها را به فراخور مکان و متن، با خطی ویژه و حجمی مناسب در جای جای محراب گنجانده است. کتیبه ها با دقت انتخاب و جانمایی شده اند. برای استخراج پیام های حکمی مستتر در کتیبه ها لازم بود ابتدا متن کتیبه ها مشخص شوند. بررسی مطالعات گذشته (اعم از کتاب و مقاله) بیانگر خوانش بسیار محدود و اغلب ناقص و گاهی اشتباه متن ها بود. با بررسی میدانی، عکاسی دقیق، مراجعه به عکس های قدیمی و مطالعات توصیفی – تحلیلی، در گام نخست متن کامل کتیبه ها خوانده شدند. متن های از قبل خوانده شده، بازخوانی و اصلاح شدند. سپس کتیبه های خوانده نشده قرایت شدند. به استثنای یک کتیبه که تقریبا به صورت کامل از بین رفته و مخدوش شده، تمام کتیبه ها استخراج شدند. برای اطمینان از متن کتیبه ها، با مراجعه به منابع معتبر روایات و احادیث، صحت آنها تایید شد. پس از خوانش متن کتیبه ها، پیام های مستتر و اسرار حکمی نهفته در متن ها (اعم از آیات، احادیث و متن های توصیفی) استخراج و بررسی گردید. در محراب مسجد جامع مرند سه آیه قرآنی، ده حدیث و سه متن توصیفی نقش شده است. بانیان و سازندگان محراب، پیام های مهمی را در قالب کتیبه منتقل نموده اند که در بررسی ها به آنها پرداخته شد. محور آیات و احادیث، ایمان به خدا، نشان دادن جایگاه مسجد، وظیفه ی مومنان، اهمیت نماز و... است. با مشخص شدن متن کتیبه ها امکان مرمت، تکمیل و اصلاح قسمت های آسیب دیده و از بین رفته نیز فراهم شد.
خلاصه ماشینی:
پژوهش بر روي محراب مسجد جامع مرند از اين لحاظ که اثر در سال هاي اخير به علت هاي مختلف روند فرسايشي شديدي را طي ميکند و همچنين نسبت به حفاظت و مرمت آن غفلت شده است ، اهميت مييابد.
در مطالعات صورت گرفته مشخص گرديد برخي از کتيبه هاي محراب خوانده نشده و يا ناقص قرائت شده اند لذا در اين پژوهش سعي خواهد شد با عکاسي دقيق و مطالعه بر روي کتيبه ها، متن اصلي آنها استخراج شود.
۵ معماري شناسي | نشريه اختصاصي معماري و شهرسازي ايران جدول ٣: کروکي کتيبه هاي محراب مسجد جامع مرند و قرائت آن توسط افراد مختلف ( منبع : نويسندگان ) ١- کتيبه ي اصلي اولين بار توسط تقي زاده نجار (١٣٩٨) قرائت شده است .
(رنگ نارنجي در تصوير جدول شماره ٢) عکس گرفته شده توسط پوپ که در جلد هشتم کتاب «سيري در هنر ايران ، از دوران پيش از تاريخ تا امروز» چاپ شده است ، نيز اين فرضيه را تصديق نمود.
(رجوع شود به تصویر صفحه) عکس ٢: محراب مسجد جامع مرند منبع عکس : پوپ و اکرمن / جلد هشتم کتاب سيري در هنر ايران ، از دوران پيش از تاريخ تا امروز (١٣٩٤) (بر اساس شواهد، اين عکس در دهه هاي سوم يا چهارم قرن بيستم توسط پوپ گرفته شده است .
١٢ معماري شناسي | نشريه اختصاصي معماري و شهرسازي ايران نمودار ١: پيام هاي حکمي مستتر در کتيبه هاي محراب مسجد جامع مرند( منبع : نويسندگان ) (رجوع شود به تصویر صفحه) .