چکیده:
استفاده ائمه شیعه از شبکه از وکالت در جمعآوری و مصرف وجوه شرعی، را مورخان توصیف کردهاند.شبکه وکالت در این عهد، افزون بر کارکرد اقتصادی، کارویژههای علمی، اجتماعی، سیاسی و مبارزاتی داشت. وکلا در دورهای که امامان شیعه تحت فشار حکومت بنیعباس قرار داشتند، نقش مهمی در انتظام و سر و سامان یافتن امور شیعیان ایفا کردند.
در عصر غیبت، شبکه وکالت در اختیار فقیهان قرار گرفت و دورهای دیگر در تاریخ آن آغاز شد. این شبکه حلقه واسط فقها و پیروان تشیع در بسیاری از امور بود. کارکرد مالی شبکه وکالت به ویژه از منظر سامان یافتن امور شیعیان اهمیت خاص دارد که تحت نظارت و مدیریت فقها صورت میپذیرد. پژوهش در چگونگی کارکرد این شبکه در دورههای تاریخی میتواند به فهم بخش مهمی از تحولات تاریخی جوامع شیعه کمک کند؛ به ویژه آن که جوامع اغلب مستقل از حکومتها بودهاند. این موضوع درباره نهضت امام خمینی و شبکه وکلای ایشان اهمیت ویژهای دارد.
در این نوشتار منظور از شبکه وکلاء ساختار سلسله مراتبی از نمایندگان مورد وثوق امام خمینی هستند که از جانب ایشان مسئولیت و اختیار تحویل و ارسال وجوه یا مصرف آن در موارد مشخص را بر عهده داشتند. این ساختار در ایران و دیگر نواحی شیعهنشین همجوار آن گسترده بود. در نوشتار حاضر فعالیت نمایندگان رده بالا و لایه اول این شبکه، محدودیتها و شیوه کار آنها بر اساس اسناد ساواک مورد بررسی قرار گرفته است.
خلاصه ماشینی:
(مرکز بررسي اسناد تاريخي ، ١٣٩٢: ١١، همان ، ١٣٨٨: ٦٤) پس از گذشت حدود سه ماه از دريافت وکالت از سوي حاج آقا مصطفي ، ساواک قم در بهمن ١٣٤٣ درباره فعاليت آيت الله اشراقي نوشت که «وجوه شرعيه اي که در غياب خميني به نام [ايشان ] وارد مي شود، آقاي شهاب اشراقي بر حسب وکالت از طرف خميني ، دريافت مي کند و وي بر تقسيم و پرداخت شهريه طلاب حوزه علميه قم مراقبت مي کند» (مرکز بررسي اسناد تاريخي ، ١٣٩٢: ١٢) اين فعاليت ها موجب شد در دي ماه سال ١٣٤٤، ساواک نام وي را در ليست وعاظ ممنوع المنبر قرار دهد (مرکز بررسي اسناد تاريخي ، ١٣٩٢: ١٩) در همين ايام درباره وي گفته مي شد که به دريافت و تقسيم وجوه شرعي مشغول است (مرکز بررسي اسناد تاريخي ، ١٣٩٢: ٢٤-٢٣، همان ، ١٣٩٥: ٦٣) و به واسطه حاج شيخ عبدالرسول قائمي در آبادان طلبه هاي جوان را به نجف اشرف مي فرستد (مرکز بررسي اسناد تاريخي ، ١٣٩٢: ٢٥، همان ، .
(مرکز بررسي اسناد تاريخي ، ١٣٩٢: ١٠١، ٤٥) گزارش ساواک نشان مي دهد که دور کردن آيت الله اشراقي از قم ، گرچه بين وي و بيت امام فاصله انداخته ، اما دريافت وجوه شرعيه و پرداخت شهريه طلاب تعطيل نشده است ؛ آقاي اشراقي چهل هزار تومان براي قم فرستاده تا شهريه [طلاب ] قم داده و لنگ نشود؛ گرچه به اين پول احتياجي نبوده ولي اين امر مخفيانه صورت گرفته ، زيرا مي خواسته نگويند وجود ايشان اثر دارد.