خلاصه ماشینی:
"به دقت نمیتوان گفت که چه درصدی از روحانیت در نهضت مشروطه مشارکت داشتهاند؟چرا که هیچگونه آمار و ارقامی از تعداد روحانیون آن روزگار ایران در دست نیست؛اما حتی اگر هم اسنادی به دست آید و یا بر پایه قراین و شواهد موجود بتوان گمانههایی زد و روشن نمود که تنها گروهی از روحانیون در این نهضت مشارکت داشتهاند،تازه به واقعیتی مطابق به حقیقت شکلگیری حوزههای علمیه دست یافتهایم؛زیرا اگر چه روحانیون با یک هدف بزرگ در حوزه علمیه گرد آمدهاند اما وجود دو نکته،اختلاف نظرها را در میان آنها طبیعی مینمایاند: الف-تفاوت پیشینههای فکری و فرهنگی افراد و بالتبع تفاوت قابل پیشبینی سطح درک آنها از مسائل گوناگون که در دوران تحصیل نیز حفظ میگردد و بر آرای آنها اثر میگذارد.
4. دولت ایلخانان ایلخانان پس از کسب قدرت در ایران،مسلمان شدند و بعضی از عالمان شیعی به دربار ایشان راه یافتند و بدین ترتیب زمینه گفتگوهای اعتقادی باز شد و سرانجام با مساعی علمای شیعه و پارهای از ملاحظات سیاسی اولجایتو،ایلخان مغول،شیعه شد4و علامه حلی به عنوان بزرگترین عالم شیعی این روزگار توانست ضمن همکاری نزدیک با حکومت ایلخان،از قدرت آنها برای مقابله با جریان اهل سنت و گسترش تشیع در ایران سود برد.
ب. حوزهء علمیه فلسفی تهران دومین عاملی که زمینههای مساعدتری برای حضور فیسلوفان در مشروطیت فراهم آورد حوزهء علمیه تهران در روزگار قاجار بود که سرآمد حوزههای ایران به حساب میآمد و علاوه بر رونق فراوان،از کانونهای اصلی فلسفه به شمار میرفت14و حکیمان مشهوری چون میرزا علی اکبر حکمی، میرزا محمود قمی،ملا محمد هیدجی،میرزا طاهر تنکابنی،شیخ عبد النبی نوری،سید ابو الحسن جلوه، حکیم الهی،آقای علی مدرس زنوزی،میرزا جعفر حکیم الهی،ملا محسن خویی و محمد رضا الهی قمشهای را در خود جای داده بود."