چکیده:
مقالهء حاضر در مقام آن است که از تحلیل نظام قبیلهای به منزلهء ابزاری برای توجیه وقایع رخ داده پس از جنگ صفین در راستای پایگیری خوارج نخستین استفاده کند.در این مقاله نشان داده شده است که رقابتهای موجود میان قبایل عربی ساکن در عراق،نقشی تعیینکننده در بروز خارجیگری داشته است.با تحلیل وضعیت یکایک قبایل و نحوهء مشارکت آنها در جریان صفین و حکمیت،معلوم شده است که دو نوع چالش سیاسی،تأثیر مستقیم بر برآمدن خوارج از یک قبیله داشته است:در بعد روابط بین قبیلهای،در چارچوب ارتباط قبایل حاشیهای متحد (قبایل اقماری)با قبایل محور،چالش سیاسی حاشیه با محور،زمینهء بروز گرایش خارجی در میان قبایل حاشیهای را پدید آورده است.در بعد روابط درون قبیلهای،گسل سیاسی در مرکز قبیله نیز منجر به بروز خارجیگری در شعبههای مرکزی قبیلهای شده است.باید توجه داشت گونهء اول از تنیدگی منجر به خارجیگری ناپایدار و گونه دوم خارجیگری پایدار شده است.
خلاصه ماشینی:
"در مقالهء حاضر کوشش شده است نشان داده شود که میان نظام قبیلهای به عنوان نظام اجتماعی غالب در میان افراد تحت فرمان حضرت و خاستگاه خارجیگری نخستین،ارتباطی استوار وجود داشته است؛و برخی از زوایای غیر قابل درک در پیدایی خوارج نخستین،در پرتو تحلیل وقایع بر پایهء روابط قبیلهای قابل درک میگردد.
اهمیت قبیلهء ربیعه در دوره خلافت حضرت علی(ع)و همکاری فعال آنان با آن حضرت،به خصوص در جریان جنگهای جمل و صفین،ربیعه را از نظر سیاسی پرنفوذ و به طبع محسود مضر ساخته بود و این خود زمینهء شعلهور شدن بیشتر خصومتهای قبیلهای بود(مثلا نک:نصر بن مزاحم 2831:822،803-013،204؛ طبری 7831:184/4).
در فضای بصره،با چالش خصمانه میان دو قبیلهء تمیم و ربیعه و موقعیت حاشیهای عبد القیس و ازد در طول خلافت حضرت علی(ع)،گرایش احنف از زاویهء دید دیگران،گرایش یک رئیس قبیله است که بر موقعیت محوری قبیلهء خود پای میفشرد و محوریت این قبیله برای کل شهر بصره را هدف خود میبیند.
در طی جنگ صفین،عدی بن حاتم،رئیس قبیلهء طیئ و فرمانده نظامی آن (نصر بن مزاحم 2831:711،502)،از سوی زید بن حصین طائی،شخصیت تندرو رقیب که بعدها به خوارج پیوست،تضعیف میشد(همان:99-001)؛این در حالی است که حابس بن سعد طائی،از سران پرنفوذ طیئ،اساسا راه خود را از عدی بن حاتم جدا کرده و در رأس گروهی از طیئ و قضاعه،به همراهی معاویه در لشکر شام برخاسته بود(همان:202،502).
در بصره نیز باید به شعبهء راسب درون ازد بصره اشاره کرد:هم در شمار نخستین قبایل تحکیمگو آمده(همان:315)و هم رجالی چون عبد الله بن وهب راسبی،پیشوای خوارج در جنگ نهروان،منیر بن صخر راسبی و ابو الوازع راسبی را پرورانده است."