چکیده:
سدهء ششم جایگاه ویژهای در حکومت خراسان و دولت سنجر داشته و حرم علی بن موسی الرضا(ع)را هم همانها در حدود سال 512 تا 516 مرمت کردهاند.این استنباط شتابزده از آنجا ناشی میشد که گفتهاند در سال 512(زمان سلطان سنجر)بقعهء مرکزی حرم رضوی برای اولین با کاشیکاری شده است وسنگی که تاریخ 516 قمری را دارد،اولین سنگ قبر امام رضا(ع) است.اما ادامهء پژوهش به این نتیجهء مهم منجر شد که سنگ محفوظ در موزهء آستان قدس متأسفانه سنگ قبر حضرت امام رضا(ع)نیست و از جایی دیگر به تهران برده شده و در زمان محمد رضا پهلوی خریداری و به موزهء آستان قدس رضوی سپرده شده است؛سنگتراش محراب قدمگاه مشهد علی بن موسی الرضا(ع)در فراشای یزد یکنفر بوده و هر دو سنگ هم در سالهایی نزدیک به هم(512 و 516)ساخته شده است؛چنانکه دانشمند گرانقدر جناب آقای ایرج افشار ثابت کردهاند،زادگاه اولیهء لوحهء مشهور به«اولین سنگ قبر حضرت رضا(ع)»،نیز همان حدود یزد بوده است! شرح مفصل و مستند آنچه گذشت،به همراه معرفی خاندان با فر و فرهنگ و شیعه مذهب آل کاکو و جایگاه ایشان در دولت سنی مذهب سنجر سلجوقی،و اطمینان از صحت خبر ابن اثیر مبنی بر دخالت عضد الدین فرامرز علی درکشیدن اولین باروی شهر مشهد،نگارنده را واداشت تا مقالهء حاضر را به رشتهء تحریر درآورد. «عز الدین ابن اثیر جزری»مورخ موثق و گرانقدر سدههای ششم و هفتم هجری خبر واحدهای دارد مبنی بر این که «عضد الدین فرامرز علی»در سالهای 510 تا 515 هجری اولین باروی شهر مشهد را بنا کرده است.این خبر را مورخان دیگر نقل یا تأیید نکردهاند. عضد الدین هم در سالهای اولیهء سدهء ششم و عصر حکومت سنجر سلجوقی چندان در عصر خراسان شناخته شده نیست، بنابراین خبر در بدو امر مشکوک و کماعتبار به نظر میرسد.نویسندهء این سطور همواره درصدد یافتن اخباری دیگر بوده است تا ادعای ابن اثیر را تأیید یا رد کند.در چنینحالت برزخی بود که معلوم شد برادر عضد الدین فرامرز علی-از امرای دیلمی آل کاکویه-نیز در همان سالها بنایی با عنوان«قدمگاه مشهد علی بن موسی الرضا(ع)»در فراشای یزد ساخته است.این خبر نگارنده را به جستجوی بیشتر واداشت تا جایگاه تاریخی امرای آل کاکو در زمان سلجوقیان و رابطهء آنها را با شهر مشهد و علی بن موسی الرضا(ع)بهتر از پیش درک کند.در این میان دانسته شد که سنگتراش محراب قدمگاه فراشای یزد،و سنگی که اکنون در موزهء آستان قدس رضوی نگهداری میشود و به اولین سنگ قبر حضرت رضا(ع)شهرت دارد،یک نفر بوده است. پیداست که این خبر نیز مایهء مسرت بیشتر شده و نگارنده را تا آستانهء این باور کشانده که شاید دو برادر آل کاکو در سالهای اولیهء
خلاصه ماشینی:
"اما ادامهء پژوهش به این نتیجهء مهم منجر شد که سنگ محفوظ در موزهء آستان قدس متأسفانه سنگ قبر حضرت امام رضا(ع)نیست و از جایی دیگر به تهران برده شده و در زمان محمد رضا پهلوی خریداری و به موزهء آستان قدس رضوی سپرده شده است؛سنگتراش محراب قدمگاه مشهد علی بن موسی الرضا(ع)در فراشای یزد یکنفر بوده و هر دو سنگ هم در سالهایی نزدیک به هم(215 و 615)ساخته شده است؛چنانکه دانشمند گرانقدر جناب آقای ایرج افشار ثابت کردهاند،زادگاه اولیهء لوحهء مشهور به«اولین سنگ قبر حضرت رضا(ع)»،نیز همان حدود یزد بوده است!
اینکتیبهء سنگی بعدا به سرقت رفته اما باز پیدا شده است4،بنابر آنچه آقای ایرج افشار و آقای عبد الله قوچانی مشترکا استنباط کردهاند،متن اینکتیبه سنگی تا آنجاکه به نام بانی و سنگتراش و زمان بنا مربوط میشود به شرح زیر است: «امر بعمارة هذا المشهد المعروف بمشهد علی بن موسی الرضی(کذا)علیهما السلم العبد المذنب الفقیر الی رحمة الله تعالی گرشاسب بن علی بن فرامرز(کذا)ابن علاء الدوله تقبل الله منه فی شهور سنهء اثنی عشره و خمس مائه عمل عبد الله بن احمد مرة و استعملها علی بن محمد حوا بقوله»5.
اگر بهخاطر داشته باشیم که محل نقل حکایت امیر معزی«تروغ»مشهد بوده است،و هم نظامی عروضی در سال 055 هجری چهار مقاله را نوشته است،آنگاه اطمینان خواهیم یافت که پس از درگذشت این امیر در سال 884 قطعا تا چند دهه بعد (به تصویر صفحه مراجعه شود) لوحه مشهور به (اولین سنگ قبر حضرت رضا) متعلق به سال 615 هجری قمری محفوظ در موزه آستان قدس رضوی برگرفته از نگاهی به موزه مرکزی فرزندان و اعقاب وی در دولت سلاجقه و بهویژه سنجر جایگاه ویژهای داشتهاند."