چکیده:
دانشمندانی که حرکت تاریخ را دارای مدل خاصی دانستهاند، قانونمندی حرکت تاریخ را مسلم گرفته و در مقابل، برخی کسانی
که حرکت تاریخ را اتفاقی و غیر قابل پیشبینی پنداشتهاند، در حقیقت بر قانونمندی حرکت جامعه و تاریخ، مهر بطلان
زدهاند. دسته سومی نیز قانونمندی تاریخ را در مقام اثبات و اکتشاف غیر ممکن شمردهاند.
در قرآن مجید و روایات اهلبیت علیهمالسلام نیز به صورت مستقیم یا غیر مستقیم بر سنتمند بودن تاریخ تأکید شده و بر همین
اساس، انسانها به عبرتآموزی از سرگذشت پیشینیان دعوت شدهاند. از این رو این مسئله را علمای دینی تأیید، و امری غیر
قابل تردید دانستهاند. ولی در میان مورخان، جامعهشناسان و فیلسوفان تاریخ، چه در اصل قانونمندی تاریخ و چه در نحوه
قانونمندی تاریخ، اختلافهایی دیده میشود. نگارنده در این مقال در بخش نخست، دیدگاههای موجود در باب قانونمندی
یا تصادفی بودن تاریخ را بررسی کرده، آنگاه درباره رابطه قوانین حاکم بر تاریخ و آزادی انسان بحث نموده، سپس در بخش
دوم، برخی از دلایل قرآنی را در این مقوله مطرح کرده است. در مجموع، مقاله حاضر تصادفی بودنحرکت تاریخ را نقد و بر سنتمندی تاریخ صحه میگذارد و رابطه آن را با آزادی انسان بررسی میکند.
گفتنی است به خاطر طولانی بودن مقاله، بخش دوم آن در شماره آینده همین نشریه منتشر خواهد شد.
خلاصه ماشینی:
"تفسیر سوم: طبق این تفسیر، عدم قانونمندی تاریخ بدین سبب است که عامل اصلی تاریخساز، انسان است و از آنجا که انسان اختیار و اراده آزاد دارد، رفتار او قابل پیشبینی نیست و همین امر، مانع شکلگیری قوانین در عرصه پدیدههای تاریخی و اجتماعی میشود، ولی در علوم تجربی مانند فیزیک و شیمی، و علوم عقلی مانند ریاضیات و منطق و فلسفه چنین محذوری وجود ندارد.
البته شاید کسانی برای جامعه نیز اصالت فلسفی خاصی قائل بوده (1) و اراده جوامع را مقهور قوانین حاکم بر تاریخ بشمارند و امتها و اقوام و گروهها را در حرکت خویش در بستر زمان مجبور بدانند، اما این دیدگاه با نظرگاه قرآنی سازگار نیست، زیرا آیات متعددی وجود دارد که نشان میدهد از منظر قرآن، جوامع نیز در حرکت خود مجبور نیستند، بلکه از آزادی برخوردارند: و ضرب الله مثلا قریة کانت آمنة مطمئنة یأتیها رزقها رغدا من کل مکان فکفرت بأنعم الله فأذاقها الله لباس الجوع و الخوف بما کانوا یصنعون؛ (2) و خداوند (برای آنانکه کفران نعمت میکنند) مثلی زده است: منطقه آبادی که امن و آرام و مطمئن بود، و همواره روزیش از هر جا میرسید، اما نعمتهای خدا را ناسپاسی کردند، و خداوند بهخاطر اعمالی که انجام میدادند، لباس گرسنگی و ترس را بر اندامشان پوشانید."