چکیده:
با پیدایش سلسله زندیه،شیوه جدیدی در نقاشی ایرانی به وجود آمد که به دلیل استفاده از شیشه به عنوان بستر و زمینه کار به نقاشی پشت شیشه شهرت یافت.این شیوه در دوره قاجار به اوج رسید و به تدریج در دورههای بعدی روبه فراموشی نهاد.در این نوشتار سعی بر آن است تا ضمن پرهیز از پرداختن به تاریخچه،هنر نقاشی پشت شیشه معرفی، ویژگیهای آن از دیدگاه رویکرد و درونمایه بیان و ماهیت و تأثیرگذاریهای این شیوه بررسی شود.همچنین از آنجا که عمده سفارش دهندگان و سازندگان این نوع نقاشی مردم عادی بودهاند،ویژگیهای آن در ارتباط با فرهنگ عامه بررسی میشود.
خلاصه ماشینی:
"منظور از محتوای مستتر در نام<<نقاشی پشت شیشه>>این است که احتمالا نقاشان شیوه پشت شیشه به علت گرایش درونی به موضوعات مذهبی در صدد حفظ حرمت مضامینی بودند که در دین و مذهبشان(اسلام)از قداست بالای برخوردار است؛به این معنی که چون غالب نقاشیهای پشت شیشه در تکایا،ساختمان امامزادهها،و دیگر اماکن مذهبی قرار داده میشدند و بهگونهای اجتنابناپذیر،زیارتکنندگان تمایل به تبرک جستن از ساحت پیشوایان دین اسلام از طریق مس شمایل تصویر شده ایشان در قالب نقاشیهای پشت شیشه دارند،نقاش شیوه پشت شیشه،مصرانه و بهگونهای خودآگاه از تصویر کردن مضامین مذهبی، خطوط قرآنی و اسامی ائمه اطهار(ع)برروی شیشه اجتناب ورزیده و به نقاشی بهصورت معکوس بر پشت شیشه پرداخته است.
(ریاضی،5731،ص 532) اگرچه نقاشی پشت شیشه به دلایلی از جمله گریز از فضای هنر درباری کمتر مورد توجه قرار گرفت،اما این شیوه خاص از نقاشی ایرانی،از جهتی بسیار قابل تأمل است و آن اینکه درست در زمانی که شیوههای نقاشی غربی در حال نفوذ در فضای هنری جامعه عصر قاجار بود، نقاشان شیوه پشت شیشه و بهتبع آن نقاشان قهوهخانه جهتی متمایز در پیش گرفتند.
این شیوه اگرچه در بدو پیدایش چندان مورد توجه قرار نگرفت و غالب سفارش دهندگان و سازندگان آن مردم کوچه و بازار و طبقات فرودست جامعه بودند،اما تأثیری که بر هنر نقاشی ایران نهاد انکارناپذیر است؛ از آن جهت که با برگزیدن بستری چون شیشه به مثابه یک ماده سهل الوصول و موضوعات مورد علاقه طبقات میانی جامعه،زمینهساز پیدایش گونههای نوینی در نقاشی ایرانی شد،نقاشی را از صورت یک هنر درباری خارج کرد و بدین ترتیب زمینه گسترش آن را در شیوهها و سبکهای جدید در دورههای بعد فراهم ساخت."