چکیده:
اگر برای هنر قالیبافی در ایران (اعم از طراحی و بافت آن) قایل به عصری طلایی شویم، این عصر نیمة نخست دورة صفویه است؛ نه تنها به سبب کیفیت و ظرافت بسیار قالیهای درباری، نیز از آن رو که نخستین نمونه های مرقوم و تاریخدار قالی ایرانی از این زمان بر جا مانده است. این امر خود گواهی است بر رشد منزلت قالی و هنرمندان وابسته به آن در دورة مذکور. برای سایر بافتهها، نظیر پارچههای زری و مخمل نیز اوایل دورة صفویه دورة تحول و تکامل محسوب میشود. مؤلف این مقاله به بررسی این موضوع از زوایای گوناگون میپردازد. مقاله با بررسی سابقة تحقیق دربارة قالی و پارچة ایرانی و نقد آن آغاز میشود. نویسنده سپس میکوشد شیوة انتقال فرهنگ و هنر قالیبافی از حکومت ترکمانان آققویونلو به حکومت صفوی را روشن کند. بررسی تشکیلات قالیبافی در دربار صفویان؛ روش طراحی قالی و طراحان آن؛ سابقة بهکارگیری طرح قالی و، بعدها، نقشة شطرنجی برای بافت قالی؛ طرز تشخیص قالی درباری از غیر آن؛ و روش تشخیص قالیهای متعلق به اوایل دورة صفویه عناوین بعدی مقاله است. بخش دوم مقاله به بررسی گلیم و نمد و کلاه و دیگر بافتههای این دوره اختصاص دارد. به سبب محدودیت گنجایش مجله، مقاله را به دو قسمت کردهایم. قسمت دوم را در شمارة بعد خواهید خواند.
خلاصه ماشینی:
"جان تامپسون قالیها و بافتههای اوایل دورهء صفویه(1)1 ترجمه:بیتا پوروش2 اگر برای هنر قالیبافی در ایران(اعم از طراحی و بافت آن)قایل به عصری طلایی شویم،این عصر نیمهء نخست دورهء صفویه است؛نه تنها به سبب کیفیت و ظرافت بسیار قالیهای درباری،نیز از آنرو که نخستین نمونههای مرقوم و تاریخدار قالی ایرانی از این زمان بر جا مانده است.
این مخمل شیوهء طراحیای دارد که اگر آن را با نگارهها قیاس کنیم، در بخش پایانی دورهء شاه طهماسب قرار میگیرد؛دورهای که او به هنر بیعلاقه شده بود و اکثر هنرمندانش برای به دست آوردن شغل در جایی دیگر، دربار را ترک کرده بودند.
تاریخ برخی از اشیایی که به این شیوه تزیین شده است به ربع دوم سدهء دهم/شانزدهم برمیگردد،که برای کل این گروه فرش چهارچوب زمانی محتملی است طرح از نبرد حیوانات آشکارا در ترکیبات متنوعی تکرار شده است،چرا که در چندین قالی شکلهای مشابهی دیده میشود.
86پس این سؤال باقی میماند:هنگامی که قالیای را با طرحی گردان در مقیاس بزرگ و با نقوش ظریف و پر کار میبافند،بافندگان دقیقا چگونه میدانند که گرههای رنگی را در کجای هر رج قرار دهند؟ مدتها فرض بر این بوده است که نقشههای شطرنجی شدهای در اختیار بافندگان قالیهای بینظیر سدهء دهم/شانزدهم قرار میدادند که در آنها موقعیت هر گره قالی مشخص شده بود-هر خانهء رنگی بر روی نقشه دلالت بر یک گره بر روی قالی میکرد.
با وجود این،تمامی ویژگیهایی که از نظر سبکشناسی آن را به آرایههای تیموری مرتبط میکند-ماهیهای جفت و برگهای نیلوفر ساده شدهء حاشیه،حوریهایی با کلاه برگی و طومارهای حلزونی همراه با پرنده و ابر-سدهء دهم/شانزدهم نیز ادامه مییابد؛یعنی همان تاریخی که معمولا برای این مخمل تعیین شده است."