چکیده:
جلالالدین محمد بن اسعد کازرونی مشهور به علامه محقق دوانی از بزرگان مکتب شیراز بود که در فلسفه و منطقه دارای آراء بدیعی
است. وی در نحوه تبیین تعلق وجود معلول به علت، قائل به تشأن و تجلی بوده و از این رهگذر دو معضل فلسفی و کلامی «کیفیت وجود
حوادث و زوال آنها» و نیز «سر نسخ و حقیقت آن» را حل میکند. همچنین اولین فیلسوفی است که از «حدوث دهری» سخن به میان آورده
است.مقاله حاضر تصحیح شرح بیت زیر از گلشن راز توسط محقق دوانی است.
به اصل خویش یک ره نیک بنگر
که مادر را پدر شد باز مادر
در تصحیح این رساله از دو نسخه کتابخانه مجلس و کتابخانه آیتالله مرعشی استفاده شده است.
خلاصه ماشینی:
"ازدواج در غیب و شهادت و بیان حقیقت آن کرده شود، شاید که زود به اتمام نرسد و بعض (1) افهام از ادراک این معنی قاصر باشند، و دیگر اصول کلیه (2) در حضرت جبروت و اسماء الهی است (3) زیرا که حقیقت انسانی را اول تربیت از اسماء و صفات بود و هر صفت که بیشتر (4) تربیت کرد، لاجرم امروز خاصیت آن ازو ظاهر میشود و هر یک از این اسماء و صفات را از جهتی مرتبه مادری و از جهتی مرتبه پدری است، نظر به تربیت (5) و ظهور اثر پدر باشند و نظر به قبول اثر از دیگری و تولد آن حقیقت از او (6) بوجه اتم و اکمل، مادر باشند (7) و دیگر از اصول، حضرت ملکوت نفس است (8) ، و دیگر قلب و دیگر عقل و دیگر سر و دیگر روح؛ و اگر از ملکوت درگذشته شود صد هزاران (9) پدر و مادر (10) تواند یافت در اسماء و صفات، چنانچه شمه از آن ذکر کرده شد.
و یک معنی دیگر آنکه انسان که اصل او عناصر اربعه است مرتبه مادری دارند، زیرا که از روحانیت و علویات متأثر شده (6) و تأثر بکمال رسانیده بصورت تو ظاهر ساختند که آن اصل (7) آدمی (8) بود و آدمی بکمال صوری (9) رسیده (10) بعد از استکمال، باز مرتبه پدری دارد که باز در عناصر تصرف میکند بقوتهای کمال، و تربیت میفرماید و اگر همچنین بر سبیل مراجعت به اصول (11) صوریه کسی سیر کند که اصل نطفه در غذاها تربیت چون یافت و فایده ازو دید و (12) بدیگری چون رسانید و این امانت رطوبت غذای هر یک چون سر دهد و درجه مرتبه بچه صفت پدر بود (13) همچنین تا مراتب موالید ثلاثه و از آنجا (14) باز بعناصر، چندان پدر و مادر توان یافت که از عهده تقریر دیر بیرون توان آمد و (15) چنانچه بعض ابیات مولانا جلالالدین رومی (16) قدس سره مشعر بدین معنی است."