چکیده:
بحران آب از جمله چالش های مهم زیست محیطی منطقه خاورمیانه می باشد. بسیاری از کارشناسان نگران آن هستند که استفاده از منابع آب در ایران بدون در نظر گرفتن محدودیت آن در آینده مشکلات جدی را ایجاد می نماید.
در چند دهه اخیر رشد جمعیت و توسعه ی فعالیت های کشاورزی و صنعتی باعث شده است فاصله بین نرخ تجدید و نرخ بهره برداری از آبخوان ها افزایش یابد و این شکاف در نتیجه وقوع خشکسالی ها بسیار عمیق شده است به طوری که کارشناسان، مدیریت بر مصرف منطقی منابع آبی آبخوان ها بالاخص در بخش های پر مصرف و کم صرفه اقتصادی از جمله بخش کشاورزی را خاطر نشان می سازند. این موضوع در تبصره یک ماده 106 قانون برنامه سوم و بندهای ماده 17 برنامه چهارم توسعه نیز گنجانده شده است. به طوری که دولت را مکلف به اقدامات لازم جهت تطبیق الگوی کشت، مطابق با امکانات و ظرفیت های آبی مناطق از طریق تخصیص آب به تولید محصولات با نیاز آبی کمتر و بازدهی اقتصادی بیشتر گردانده است. در مناطق خشکی همچون خراسان جنوبی که بیشترین فشار بر آبخوان ها از طریق برداشت مازاد صورت می گیرد، می توان از شاخص های بهره وری آب کشاورزی جهت سامان دهی الگوی زراعی که موجب تحدید مصرف آب گردد، استفاده نمود. این شاخص ها در محدوده ای از غرب دشت بیرجند به عنوان یکی از بحرانی ترین دشت های خراسان جنوبی با استفاده از روش نمونه گیری دو مرحله ای و از طریق تکمیل 76 پرسشنامه هزینه - درآمد مربوط به محصولات عمده زراعی در بین بهره برداران کشاورزی منطقه و استخراج داده ها و آنالیز آنها با استفاده از نرم افزارcost انجام گردید. نتایج حاصله نشان می دهد که کشت های با مصرف آب بالا و بازده اقتصادی پایین همانند چغندرقند و یونجه باید از الگوی کشت منطقه حذف و به جای آنها کشت هایی نظیر ذرت علوفه ای و یا تناوب یکساله ای از کشت های بومی نظیر گندم و ارزن، که هم موجب کاهش استحصال آب و هم متضمن منافع اقتصادی بالا برای بهره برداران کشاورزی باشد، جایگزین شود.
خلاصه ماشینی:
"جدول 7:ارزش ناخالص محصول در هکتار تولیدات کشاورزی در محدودهی پایلوت غرب دشت بیرجند در سال زراعی 84-1383(ارقام به ریال)* (به تصویر صفحه مراجعه شود) (*)محاسبات توسط نگارندگان بر اساس آمار جهاد کشاورزی 1384 با توجه به دادههای جداول شماره 6 و 7 و نیز با دخالت دادن میزان آب آبیاری برای محصولات مختلف،حاصل از راندمان آبیاری،انتقال و توزیع آب در محدودهی مورد بررسی در سال زراعی 84-1383،شاخصهای بهرهوری آب کشاورزی بر اساس جدول شمارهی 8 به شرح ذیل محاسبه گردیده است: 1-شاخص CPD نشان میدهد که پایین بودن عملکرد تولید در قبال میزان آب مصرفی باعث ناچیز بودن نسبت محصول تولید شده به آب مصرفی میباشد به طوری که در ازای هر1000 لیتر آب آبیاری حدود 5/1 کیلوگرم چغندرقند،370 گرم یونجه،364 گرم جو،310 گرم گندم، 309 گرم ارزن و 178 گرم پنبه تولید میشود.
جدول 8:تعیین شاخصهای CPD و BPD و NBPD در محصولات عمدهی زراعی با احتساب راندمان انتقال و توزیع آب در محدوده مورد بررسی(سال زراعی 84-83)* (به تصویر صفحه مراجعه شود) (*)محاسبات توسط نگارندگان بر اساس آمار جهاد کشاورزی خراسان جنوبی،1384 این نتایج بر این مسأله تأکید دارد که آب به عنوان مهمترین منبع زیستمحیطی در این منطقهی خشک که با بحران خشکسالی و افت قابل توجه مخزن آبخوانها روبرو میباشد،فاقد بازده اقتصادی مطلوب در بخش کشاورزی بوده و نیازمند سیاستگذاریهای نوین بر پایهی ملاحظات زیستمحیطی و اقتصادی دارد(نگاه کنید به جداول 9 الی 11)."