چکیده:
سنایی از جمله شعرای بزرگ زبان فارسی است که از معتقدات کلامی و دینی بیشتری در آثار خود بهره برده است.باوجود تسلط مذاهب اهل سنت همچون اشاعره و حنفیه،در زمان و محیط زندگی سنایی،باورها کلامی شیعه در آثار این حکیم بازتاب گستردهای دارد؛بهگونهای که بسیاری از اصول اعتقادی این گروه را با اشراف کامل،در کنار برخی از اصول اعتقادی دیگر فرق ذکر کرده و از آنها به عنوان حقایق کلامی و دینی دفاع نموده است.این مقاله در پیآن است که نشان دهد سنایی در ضمن اشعار عرفانی و دینی خود،به بحثهای کلامی،بهویژه کلام شیعه بهطور گسترده،پرداخته است و در بسیاری از موارد آن را بر معتقدات دیگر فرقهها ترجیح میدهد.برای همین منظور،ابتدا بحث توحید،که در آن با رد«رؤیت»و گرایش به تأویل و باطن قرآن،از اصول اعتقادی اشاعره دور و به باورهای شیعه نزدیک میگردد،مطرح شده است.پس از آن،موضوع«امامت»،که در آن با ذکر دلایل عقلی و نقلی ولایت و جانشینی علی(ع)را از پیامبر اکرم(ص)میپذیرد و نسبت به دوستان و خاندان وی تولی و نسبت به دشمنان او تبری میجوید،مورد توجه قرارا میگیرد.سپس در زمینهء ایمان که وی با تأکید بر عنصر«اقرار به عمل»،آن را همچون عنصر«تصدیق به قلب»،از ارکان اصلی تشکیل دهندهء ایمان میشمارد،سخن به میان میآید.
البته در سایر زمینههای کلامی نیز نظیر عدل،لطف،معرفت الله بالله،نظام احسن و ...که حاکی از نگرش شیعی وی میباشد،با تکیه بر شواهد کافی از اشعار او و با مراجعه به منابع معتبر کلامی بحث نمودهایم تا مشخص گردد که سنایی با تحقیق و بدون هیچگونه تعصبی،همانگونه که حقایق کلامی فرقههای دیگر را میپذیرد،به حقایق مهم کلامی در نزد شیعه اقرار میکند.در حقیقت،آنچه از مباحث کلامی وی برمیآید،آن است که قصد دارد با طرح،گردآوری و ارائهء معتقدات کلامی فرقههای گوناگون،بهخصوص شیعه و اشاعره،در آثار خود،بین آن گروهها تقریب به وجود آورد.
خلاصه ماشینی:
"بیت زیر از سنایی رکن«عمل به اعضا»را بهعنوان رکن اصلی دیگر تشکیل دهندهء ایمان تأیید میکند:حرام اندر کدام آیین حلال است ای مسلمانان حرامی را سلم خوانی ز قسام این قسم بینی (دیوان،ص 703) سنایی همچون یک واعظ،در برخی از ابیات خود به مردم،نسبت به عمل به قرآن هشدار میدهد و میگوید که ای مسلمانان ناگهان کلام خدا از بین شما رخت برمیبندد، چون بدان عمل نمیشود و فقط اسم و احکام آن به صورت لفظی در بین شما حضور دارد و نیز معتقد است که کلام الله به سبب همین بیتوجهی مردم و مسلمانان در روز قیامت از آنها شکایت و گله خواهد کرد و البته در این بیان به آیهء شریفهء«و قال الرسول یا رب ان قومی اتخذوا هذا القرآن مهجورا»(فرقان/30)،نظر دارد:ناگهی باشد ای مسلمانان که شود سوی آسمان قرآن گرچه ماندهست سوی ما نامش نیست مانده شروع و احکامش (حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه،به تصحیح رضوی،ص 184)باش تا روز عرض بر یزدان گلهء جان تو کند قرآن...
2. عقل نازلتر از شرع در حدیقه،محمد(ص)و قرآن،در جایگاهی پس از خدا قرار دارند و«عقل کل»و«نفس کل»از چاکران«محمد»(ص)هستند:نفس کل آب رانده در جویت عقل کل خاک گشته در کویت (حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه،به تصحیح حسینی،ص 64)هر مصالح که مصطفی فرمود عقل داند که گوش باید بود من بکردم ز بیم گمراهی عقل کل را به نام اللهی عقل داود ووار در محراب پیش او«خرراکعا و أناب» پیش او عقل قد خمیده رود توتیا سوی او به دیده رود نقل جان ساز هرچه از و شد نقل که به ایمان رسی به حق نه به عقل (همان،ص 61)نتیجه گیری سنایی با طرح و ارائهء بسیاری از معتقدات کلامی شیعه و رد برخی از اصول دیگر فرقهها، گرایش و اعتقاد قلبی خود را به این گروه نشان داده است."