چکیده:
نحوه تأثیر انقلاب بر جامعه،تئوریهای انقلاب و مطالعه عوامل انحطاط انقلاب از جمله مباحثی است که در علم جامعهشناسی انقلاب به آن پرداخته میشود.عوامل ایجاد یک انقلاب را به شکل زیر میتوان مطرح کرد:عدم توانایی ارزشهای حاکم در تحلیل تغییرات اجتماعی،عدم مشروعیت حاکمیت،گسترش بیعدالتی،رشد استبداد حکومتی،عدم توانایی حاکمیت در تحقق آرمانها و اهداف و بازگشت جامعه به عقب و دور شدن از روند توسعهیافتگی. نهضت مشروطیت به عنوان بخشی از تاریخ معاصر ایران دوران زمینه مناسبی برای درک درست نظریههای انقلاب میباشد.در این مقاله سعی شده است که شرایط و موقعیت زمانی مشروطیت با استفاده از نظریههای انقلاب مورد پژوهش قرار گرفته و به تبیین نهضت مشروطیت پرداخته و در نهایت به تطبیق با انقلاب اسلامی میپردازیم.نظریههایی که در این پژوهش مورد استفاده قرار میگیرد،عبارتند از:-نظریه مارکسیستی انقلاب از کارل مارکس،نظریه ساختاری انقلاب-مدل انقلاب اجتماعی-از تدا اسکاچپول نظریه کارکردگرایانه انقلاب از چالمرز جانسون،نظریه روانشناسانه انقلاب-توقعات فزاینده-از جیمز دیویس نظریه سامان سیاسی هانتینگتون.
مشروطیت به خاطر تلاش برای سکولار نمودن جامعه و تبدیل شدن به عرصهای برای مبارزات سیاسی و جناحی،خود به دردی مزمن تبدیل شده بود.در تدوین مشروطیت دو دیدگاه در مقابل هم قرار گرفت که عبارتند از:دیدگاه مشروطه مشروعه که به تطبیق مشروطه براساس معیارهای اسلامی تاکید داشته و هدف آن را گسترش دین و عدالت میدانستند.شخ فضل الله نوری و آیت الله نایینی از مهمترین چهرههای این انگاره میباشند.
دیدگاه دوم،براساس تاکید روشنفکران برای تطبیق مشروطه ایران با دموکراسی غرب بود. روشنفکرانی مانند تقیزاده،میرزا ملکم خان،آخوندزاده و...مهمترین تئوریسینهای مشروطه سکولار بودند.در نهایت میتوان گفت که فقدان یک مبنای تئوریک درست،استبداد داخلی، نقش استعمار انگلستان و روسیه،عدم عدالت و آمیخته شدن مشروطیت به درگیریهای قومی، عشیرهای و حزبی،آن را به حاشیه رانده و در نهایت موتور این جریان از حرکت باز ایستاد.
انقلاب ایران از یک مکتب ارزشی جامع برخوردار است که هم به جهاد و مبارزه تاکید دارد و هم شیوههای معقول جهاد را مطرح میکند.دکتر علی شریعتی و شهید مطهری از مهمترین روشنفکرانی هستند که به تحلیل انقلاب اسلامی و اسلام سیاسی پرداختهاند.هدف اصلی انقلاب اسلامی،انسانسازی،جامعهسازی و تحقق عدالت اجتماعی است.انقلاب اسلامی سعی میکند بهترین شرایط و بسترها را برای رسیدن به اهداف مطرحشده آماده نماید.انقلاب اسلامی سعی دارد تا اسلام را هم در فضای کشور خود حاکم نماید و هم یک زمینهای برای ایجاد عدالت اسلامی جهانی فراهم نماید.اهدافی که انقلاب اسلامی به آن میاندیشد فقط اهداف معنوی نیست بلکه اهدافی مانند توسعه اقتصادی جامعه نیز به صورت جدی مورد توجه حاکمیت اسلامی میباشد.فرهنگ سیاسی،مجموعهای از دیدگاهها،ارزشها و باورها است که به زندگی سیاسی جامعه جهت میدهد.بنابراین تعریف فرهنگ سیاسی شیعه که محتوای انقلاب اسلامی را تشکیل میدهد،تحت تاثیر مبانی نظری و عملی نبوی و علوی است.این فرهنگ دارای سه محور اساسی است که دیگر زیرمجموعههای نظام اجتماعی براساس این سه مبنای مهم تشکیل شده است که عبارتند از،توحید،ولایت و عدالت.
خلاصه ماشینی:
"اما آنچه در کانون توجه ما جای دارد،جانشینی ناگهانی و شدید گروهی است که تاکنون حکومت را به دست نداشتهاند،به جای گروه دیگری که تا پیش از این متصدی اداره دستگاه سیاسی کشور بودهاند(برینتون،کرین-کالبدشکافی چهار انقلاب-صفحه 2)از نظر مارکس،حرکت کلی تاریخ،نوعی تحول انقلابی است و اساس هر جامعهای را شیوه تولید و آرایش طبقات آن تشکیل میدهد و هر عصر و دوره خاصی براساس شیوه تولید آن دوره تعریف میشود.
نظریههایی که در این پژوهش مورد استفاده قرار میگیرد،عبارتند از: -نظریه مارکسیستی انقلاب از کارل مارکس -نظریه ساختاری انقلاب-مدل انقلاب اجتماعی-از تدا اسکاچپول -نظریه کارکردگرایانه انقلاب از چالمرز جانسون -نظریه روانشناسانه انقلاب-توقعات فزاینده-از جیمز دیویس -نظریه سامان سیاسی هانتینگتون مشروطیت ایران نیز به عنوان واقعهای مهم که در تاریخ معاصر ایران روی داده،زمینه مناسبی برای آزمون نظریههای انقلاب میباشد.
بهطور کلی ساختار جمهوری اسلامی را میتوان بدین شکل نشان داد:شکل(11):ساختار انقلاب اسلامی (به تصویر صفحه مراجعه شود) در قانون اساسی نیز آرمانها و اهداف اصیل انقلاب بدین صورت مطرح شده است: 1-ایجاد محیط مساعد برای رشد فضایل اخلاقی براساس ایمان و تقوا 2-بالا بردن سطح آگاهی عمومی،با استفاده درست از مطبوعات و رسانههای گروهی 3-تقویت روح بررسی،تحقیق و ابتکار از طریق تأسیس مراکز تحقیق و پژوهش 4-اداره امور کشور،براساس شورا،دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکر 5-استقلال و خودکفایی اقتصادی 6-عدالت اقتصادی و کم کردن فاصله طبقاتی 7-هماهنگی بین تعهد و تخصص،دیانت و روشنفکریآگاهی و بصیرت سیاسی در انقلاب اسلامی تاکید اصلی اسلام بر کنشهای اجتماعی،سیاسی و مذهبی عاقلانه و کارآمد است."