چکیده:
سیاستنامهها از زمینههای مهم اندیشهء سیاسی در جوامع اسلامی،بویژه در ایران بوده است.یکی از برجستهترین نویسندگان در این حوزه،خواجه رشید الدین فضل الله همدانی است که هم این اندیشهها را در لا به لای کتاب ارزشمند خود«جامع التواریخ»مطرح کرده و هم کتابی جداگانه با عنوان«مکاتیب» دارد که دربرگیرندهء اندیشههای سیاستنامهای است.در این نوشتار،پس از بررسی سرشت سیاستنامهنویسی در ایران،اندیشههای خواجه رشید الدین بازکاوی شده است.
*** سیاستنامهنویسی از سنتهای مهم در اندیشهء سیاسی جوامع اسلامی،بویژه در تاریخ میانه است.از دید تاریخی،اندیشهء سیاسی در جهان اسلام،زادهء شرایط سیاسی-اجتماعی در هردوره و از همینرو یکی از ویژگیهای بنیادی آن نیز توجیهگری سیاسی در درون بوده است.البته این،ویژگی کلی همهء سنتهای فکری-سیاسی نبوده است،ولی بر سرهم اندیشههای سیاسی در خدمت قدرت سیاسی قرار داشته.به سخن دیگر،در تاریخ جوامع اسلامی عمل سیاسی همواره بر اندیشهء سیاسی برتری داشته است و نظامهای سیاسی برای توجیه خود نیازمند شالودهای فکری و سیاسی بودهاند.اندیشههای سیاسی مربوط به اهل سنت،شریعتنامهها همگی این ویژگی را داشه و در واقع،کارکرد اساسی آنها توجیهگری بوده است.2
خلاصه ماشینی:
"خواجه رشید الدین فضل الله همدانی هم هراشاره سیاسی که در جامع التواریخ یا مکاتبات خود دارد،ذیل سیاستنامهنویسی قرار میگیرد که در اینجا به عناصر اصلی آن پرداخته میشود:الف-توجیه وضع موجود سیاسی به طور کلی باید گفت که ذکر تاریخ مغولان توسط خواجه رشید الدین،بویژه آنگاه که همراه با مبالغههای بسیار است،ناشی از مناسبات قدرت میباشد.
خواجه رشید الدین فضل الله همدانی اصولا حاکم شدن چنگیز خان و مغولان بر ایران و دیگر سرزمینهای اسلامی را هم برحسب تقدیر الهی توجیه میکند و در این راستا یادآوری معناداری دارد: تقدیر ازلی و خواست یزلی چنان بود که اگر به هردوری از ادوار بعید و هرعصری از اعصار جدید در میان اهل اسلام فترتی و اختلافی افتد و از جاده شرع قدیم که صراط مستقیم است تجنبی نمایند و مستوجب تأدیبی و مستحق تعذیبی گردند تا از خواب غفلت بیدار گردند و کار مسلمانی از نو نوایی دیگر گیرد و بازار شرع رونق و رواجی تازه پذیرد و روزی استحکام یابد که محسود و مغبوط اقوام سالف باشد.
بنابراین میتوان گفت همچنانکه سیاستنامه خواجه نظام الملک شالوده نظریه سیاسی-اجتماعی بازسازی ایران در دوره سلجوقیان فراهم کرد،اندیشهها و اقدامات خواجه رشید الدین فضل الله همدانی هم در احیای آن پس از یورش مغولان نقش بزرگی داشت که در بخشی از این کار بزرگ از راه اهتمام وی در احیای سیاستنامهها و آیین کشورداری عملی شد."