چکیده:
موضوع مقاله،پیرامون نامحدود بودن فیض الهی در آفرینش عالم امکانی است.این امر،در نظر حکمای اسلامی،به صورت عدم تناهی فیض الهی در سلسله نامحدود زمان پذیرفته شده است،اما نسبت به زمان واحد،غالبا از باب تناهی ابعاد عالم جسمانی،قائل به تناهی فیض از جهت عدم قابلیت قابل برای دریافت فیض نامتناهی میباشند.نویسنده،ضمن مناقشه در ادله تناهی ابعاد،بر آن است که فیاضیت مطلقه فاعل حق،مقتضی ظهور نامتناهی فیض و لو در هرآنی از آنات زمان میباشد.
خلاصه ماشینی:
و بدين ترتيب گرچه نيوتن به نسبى بودن حركات و فواصل اشياء نسبت به يكديگر اذعان دارد اما خود ملزم به اثبات و فرض زمان و مكان مطلق كه ديگرنه مستدير و دورانى بلكه مستقيم الخط و يكنواختند مىداند: «شايد در نواحى بسيار دور افتادۀ ثوابت،حتى دورتر از آنها،جسمى در سكون مطلق باشد ولى براى ما غير ممكن است كه از روى نسبت ميان اجسام موجود در دنياى اطراف خود،به دست آوريم كه آيا اين اجسام وضع خود را نسبت به آن جسم ساكن دور افتاده،به نحو يكسان حفظ مىكنند يا نه.
فرض كانت اين بود كه يك رابطۀ ذاتى و اساسى بين هندسه و مكان وجود دارد زيرا هندسه به روابط و نسبتهاى مكانى نظر دارد و قضاياى كلى هندسه به واسطۀ ادراك يك شىء از طريق يك مفهوم كلى، آنگونه كه در امور معقول مبرهن مىشود، اثبات نمىشوند بلكه به واسطه عرضه نمودن آن همچون يك شهود محض اثبات مىشوند.
اما بايد به اين دو علم يك مفهوم معين ديگرى نيز بيفزاييم كه فى نفسه معقول است،اما وقتى فعليت انضمامى پيدا مىكند به مفاهيم كمكى زمان و مكان محتاج مىشود(در افزودن متوالى اعداد به هم و جايگزين كردن حاصل جمع به جاى آنها)اين همان مفهوم عدد است كه موضوع علم حساب است.
اما بايد در نظر داشت كه برخلاف كانت كه اين صورت انضمامى شهود زمان نيست كه بنياد مفهوم عدد را تشكيل مىدهد بلكه به عكس مفاهيم منطقى محض رشته و سلسله است كه تلويحا در آن صورت انصمامى منطوى هستند13 .