چکیده:
تامل در آثار و منابع علمی قدما، که غالبا به طور پیشینی توجه درخوری به مقولة متدولوژی و اعمال آگاهانه روشها و تکنیکهای پژوهشی، قواعد بازی و استانداردهای مطالعات علمی به سبک و سیاق امروزیها مبذول نمیکردند، فعالیتی ارزشمند است که در جامعة علمی ما از سابقة چندانی برخوردار نیست. این نوشتار، درصدد است تا با تعمق و ژرف کاوی در یکی از منابع گرانسنگ علمی، یعنی «مقدمه ابنخلدون»، قواعد و اصول روششناختی مورد استفادة مولف آن در مقام گردآوری اطلاعات، تحلیل دادهها، ارزیابی و نقد آرای دیگران و منقولات تاریخی در چارچوب علم جدیدالتاسیس خود موسوم به علم «عمران» را شناسایی، استخراج، طبقهبندی و شرح و تفسیر نماید. پیش از ورود به بحث روشها، مبانی معرفتشناختی و رئوس کلی اندیشههای جامعهشناختی و تاریخ نگاشتی مولف که نقش مقدمی دربحث روشها دارد، به اجمال بررسی شدهاند.
خلاصه ماشینی:
"تأمین پیش نیازهای لازم و رعایت بایستههای پژوهشی: ابنخلدون در یک توصیة کلی، بر تأمین مقدمات و لوازم فعالیت پژوهشی در عرصة علم عمران و رعایت اصول و الزامات منطقی کار تأکید کرده است: مورخ بصیر به تاریخ، به دانستن قواعد سیاست و طبایع موجودات و اختلاف ملتها و سرزمینها و اعصار گوناگون از لحاظ سیرتها و اخلاق و عادات و مذاهب و رسوم و دیگر کیفیات نیازمند است و هم لازمست در مسائل مزبور وقایع حاضر و موجود را از روی احاطه کامل بداند و آنها را با آنچه نهان و غایب است بسنجد و وجه تناسب میان آنها را از لحاظ توافق یا تضاد و خلاف دریابد و موافق را با مخالف و متضاد تجزیه و تحلیل کند و به علل آنها پیبرد و هم به درک اصول و شالودههای دولتها و ملتها و مبادی پدیدآمدن آنها و موجبات حدوث و علل وجود هر یک همت گمارد و عادات و رسوم و اخبار زمامداران را به کمال فراگیرد.
رعایت بیطرفی و واقعگرایی: ابنخلدون اگر چه در مواضعی بر رعایت اصل بیطرفی علمی و انصاف درمواجهه با آرا و اندیشههای دیگران و تحلیل وارزیابی واقعبینانة اخبار و اسناد تاریخی تأکید کرده است، اما خود تحت تأثیر تعلقات ایدئولوژیک، وابستگیهای مذهبی و اقتضائات سیاسی اجتماعی، در مواردی از این اصل محوری تخطی کرده و به ورطة ارزش داوری افتاده است، مثلا: هنگامی که میان علی و معاویه اختلاف و فتنه درگرفت که بر مقتضای عصبیت پدیدآمده بود، روش آنان در این باره نیز متکی بر اصول حق و اجتهاد بود و مبارزهای که با یکدیگر آغاز کرده بودند برای مقصود و غرض دنیوی یا برگزیدن باطل یا کینه ورزی نبود چنانکه گاهی ممکن است کسی به غلط چنین توهمی کند وملحدی هم بدان بگراید."