چکیده:
از آنجا که دانشهای بلاغی،از دیرباز به عنوان معیارهایی برای زیباشناسی عناصر ادبی و نقد و ارزشیابی شعر و نثر فارسی و عربی به کار میرفته است،مباحث و مسائل مطرح شده در این علوم،زمینهساز نوعی نقد روشمند و معتبر در ادبیات ما بوده است؛در واقع اساسیترین ابزارهای نقد ادبی قدیم را باید در دانشهای بلاغی جستوجو کرد.به این سبب ناگزیریم که آثار بلاغی-بدیعی را به سبب اشتمال بر نظریهپردازیهای مختلف و ابزارهای نقد ادبی،با دقت تمام مورد بررسی و تحلیل و استفاده قرار دهیم.بر همین اساس نگارنده در این مقاله تلاش کرده است تا براساس معتبرترین منابع و به شیوهای تقریبا تحلیلی-انتقادی سیر تحول آثار بلاغی فارسی را به اختصار بررسی کند.
خلاصه ماشینی:
"اگرچه اولین اثر مدون و مکتوب را که مستقیما در بلاغت و صناعات بدیعی فارسی بحث کرده است ترجمان البلاغهء رادویانی از قرن پنجم هجری دانستهاند که به زیباییشناسی سرودههای شاعران عصر سامانی و غزنوی تعلق دارد،اما کسانی از معاصران و یا زمان قبل از او نیز بودهاند که بهطور غیرمستقیم در زمینهء علوم بلاغی و آرایشهای کلام بحث کردهاند و به ارائهء ویژگیهای سخن مطبوع از نامطبوع و شاخصههای کلام برتر پرداختهاند؛از جمله ابو الفضل بیهقی در تاریخ بیهقی، عنصر المعالی در قابوسنامه و نظامی عروضی سمرقندی در چهار مقاله و...
اگرچه تألیف این کتاب در حدود 055 ق و ظاهرا پس از ترجمان البلاغه صورت گرفته است،ولی گمان میرود که مؤلف از وجود آن بیاطلاع بوده است،زیرا با آنکه از بسیاری آثار متقدمان و متأخران در جهت غنای استعداد و توان کاتب نام میبرد و مطالعهء کتب سلف را پیشنهاد میکند و حتی در مقالت دوم که در ماهیت شعر و صلاحیت شاعر است،ضمن لازم دانستن علم عروض برای شاعر،مطالعهء تصانیف ابو الحسن بهرامی سرخسی چون غایة العروضیین و کنزالقافیه را برای او لازم شمرده و اطلاع از نقد معانی و الفاظ و سرقات و تراجم را یادآور میشود،اما از ترجمان البلاغه نامی به میان نمیآورد.
دو قرن پنجم هجری کتاب ارزشمندی با نام ترجمان البلاغه به قلم محمد بن عمر رادویانی در علم بدیع و بعضی مباحث بیانی مثل تشبیه و استعاره تألیف گردید این کتاب اولین اثر مدونی است که مستقلا از علوم بلاغی بحث میکند/بنا به گفته رادویانی در آن روزگار کتابی در فن بلاغت به زبان فارسی موجود نبوده است تا «اندر دانستن اجناس بلاغت و اقسام صناعت و شناختن سخنان با پیرایه و معانی بلند پایه آزاده را مونس باشد»(رادویانی،ترجمان البلاغه،ص 2)."