چکیده:
به دلیل اهمیتی که راههای مواصلاتی در حیات اجتماعی و سیاسی جوامع داشت،دولتهای متمرکز در طول تاریخ توجه خاصی به احداث، نگهداری و امنیت راهها نشان میدادند.حفظ و نگهداری راهها مستلزم تأسیس برخی نهادها نیز بوده است،یکی از این نهادها،راهداری است.نهاد راهداری همواره با دو مسألهء اساسی در تاریخ ایران ملازمه داشته است:1-برقراری امنیت در راهها 2-اخذ عوارض مخصوص از مسافران و کالاهایشان.در ایران این عوارض بیشتر با نام عوارض«راهداری»شناخته شده است.از اینرو راهداری از یک سو نام نهاد مستقلی است که وظیفه حفظ راهها را بر عهده داشته است و از سوی دیگر نام نوعی عوارض میباشد که راهداران از کالاها و راهگذران دریافت میکردهاند.در روزگار صفویه،از عهد شاه عباس اول، قوانین منظم و یکسانی برای راهداریهای سراسر کشور وضع گردید.این قوانین بیشتر به تعیین میزان عوارض کالاهای مختلف مربوط میشد.عوارض تعیین شده بسیار ناچیز بود و صرفا"برای تأمین حقوق مستحفظین راهها و تعمیر جادهها بکار میرفت.به نظر میرسد بعد از مرگ شاهعباس،علیرغم اینکه دولتهای بعد از او نیز همچنان بر نرخهای تعیین شدهء زمان شاه عباس اول تأکید میکردند،اما عوامل مختلفی باعث شد تا میزان عوارض راهداری بر کالاهای تجاری به شدت افزایش یابد.این امر از جمله مشکلات مبتلا به تجارت داخلی و خارجی ایران در عهد صفویه(بعد از شاه عباس اول)به حساب میآمد.
خلاصه ماشینی:
به هر صورت میزان عوارض راهداری را،که دولت صفوی برای کالاهای تجاری تعیین کرده بود و در هر راهدارخانه یا محل استقرار راهداران باید دریافت میشد،با استناد به چند فرمان از عهد شاه صفی(1038 هـ ق.
این زیاده ستانی هر چند از همان عهد شاه عباس اول نیز متداول بوده است اما در دورهء پادشاه مذکور،بین مبالغ تعیین شدهء راهداری و مبالغی که به وسیلهء راهداران دریافت میشد،فاصله فاحشی وجود نداشت.
این سند دارای پنج قسمت مجزاست که بر حسب ترتیب زمان تنظیم و رسیدگی به ترتیب زیر تنظیم شده است: 1-عریضهء خواجه مراد جلفائی مبنی بر شمایت از زیادهرویهای راهداران در اخذ وجوه راهداری کالاهای تجاری.
[1]آنکه مستاجر و ضابط وجوه راهداری طرق و شوارع وجه مذکور را موافق49[2]دستورالعمل دیوان بازیافت نموده،زیادتی نطلبند و مزاحمت خلاف حساب به حال تجار خیر مراد[ظ][3]نرسانند و از فرموده درنگذرند و از بازخواست اندیشه نمایند و در این باب قدغن دانند تحریرا فی[4]شهر محرم الحرام سنه 1043 (به تصویر صفحه مراجعه شود) سند شمارهء 24 موزه کلیسای وانک اصفهان فرمان شاه صفی مورخه شوال 1043 هـ ق.
همچنین در سطر چهارم سند اشاره به فرمانی از پادشاهی متوفا شده که در تاریخ آن ظاهرا 1056 بوده است و اگر این تاریخ درست خوانده شده باشد، تاریخ اصلی سند نمیتواند 1055 باشد و چنانکه تاریخ سند را 1077 بخوانیم قطعا مربوط به دورهء شاه سلیمان صفوی است،زیرا مرگ شاه عباس دوم به قول خاتونآبادی که خود در زمان درگذشت پادشاه مذکور جزو همراهان او بوده است،بیست و هفتم ربیعالاول 1077 اتفاق افتاده است،ر.