چکیده:
سه گانه های عالم هستی که ملک و ملکوت و جبروت اند با تثلیث دیگری از ادراکات انسان یعنی حس و خیال و عقل متناظر است. بدین ترتیب حواس انسان روزنه دریافت عالم ماده، خیال او مسافر عالم ملکوت و عقل او سالک و پیماینده عالم انوار قاهره است.
شیخ شهاب الدین سهروردی که شیخ اشراق لقبش داده اند سخن از عالم مثل معلقه را به عنوان خیال منفصل وجهه همت خود قرار می دهد و خود را در این مسیر وارث حکمای ایران باستان و فرزانگان یونان می داند. عالم مثل معلقه که غیر از مثل افلاطونی است و توسط عقول متکافئه ایجاد می شوند عالمی فراخ و گسترده است که از موجودات عالم ماده مثال و نمونه دارد و خود بسر گرفته از مثل نوریه است.
در نظرگاه این حکیم متاله، صورت های خیالی، صوری ناشی از نفس یا منطبع در قوای مغزی انسان نیست و متعلق به دیاری دیگرند؛ رابطه آنها با نفس انسانی نه رابطه فعل با فاعل یا مقبول با قابل، بلکه از قبیل ارتباط ظاهر با مظهر است. این صور خیالی ساکنان ملکوتی عالم مثال اند که در قوه خیال انسان موقت ظهور می یابند. شیخ سهروردی در مورد صور مرآتی نیز به چنین نظری قایل است. نوشتار حاضر سعی در شناخت این خطه ملکوتی از رهگذر ادراک خیالی و تبیین آثار و ویژگی های آن دارد و طی این طریق، حکمت اشراقی سهروردی است که منبع شناخت قرار می گیرد.
خلاصه ماشینی:
در بعضي آثـار بـه پيروي از مشاء، در مورد حواس باطني نيز قائـل بـه پـنج حـس اسـت ، بـه همـان ترتيبـي کـه گذشت ولي در برخي آثار ديگر، نظر متفاوتي دارد: به عنوان نمونه در رسالة هياکل النـور ، در هيکل دوم چنين مي فرمايد: با اين نفس ، قوتي چند هستند که ادراک ظاهر کنند از حواس پنجگانه کـه مـشهورند، همچون لمس ، سمع و بصر، ذوق و شم و قوتي چند ديگر هستند در باطن و ايـشان نيـز پنج اند.
از اين رو وي در نظر نهايي و شخصي خود با مشاء اخـتلاف نظرهايي دارد که از آن جمله است : سهروردي برخلاف مشاء ، خيال را خزينة حس مشترک نمي داند: او مي گويد مشاء بر اين عقيدهاند که خيال، خزينة حس مشترک اسـت و ايـن صـور خيـالي در خيال منطبع اند، ولي خودش را از مخالفان اين نظر معرفي کرده است و دليل خـويش را وجود حالات نسيان و فراموشي مي داند بدين ترتيب که اگـر صـور خيـالي در خيـال حفـظ مي شدند هميشه براي نفس حاضر بودند و نفس ، قادر به ادراک آنها بود در حالي که چنـين نيست .
او برخلاف مشاء، حافظه را نيز خزينة وهم نمي داند: دليل اين ادعا بنا به نظر قطب الدين شيرازي (شارح حکمـة الاشـراق)، همـان دليـل مـذکور است : و الصور الخياليـة علي ما فرضت ، مخزونـة في الخيال لکونها خزانـة الحـس المـشترک، کما ذهب اليه المشاوؤن باطلـة بمثل هذا.
به عبارتي آينـه بـراي ايـن صـور مرآتي نقش مظهر را ايفا مي کند همانگونه که قوة خيال براي صور خيالي موجود در عـالم مثال، مظهر است .