چکیده:
تاریخ اوقاف در ایران،پر از وقایع و اتفاقاتی است که نشان میدهد چگونه سنت وقف،به صورت یک نظام اجتماعی و تشکیلاتی،تداوم و گسترش یافت.این نظام ایفاگر نقشها و وظایف اجتماعی،اقصادی،فرهنگی و مدنی بود و از مظاهر پیشرفت و گسترش رفاه عمومی جامعه به شمار میآمد. در ای زمینه،ویژگیهای تاریخی نظام وقف از زوایای مختلف میتوان بحث کرد و درباره هر یک از ابعاد آن در روند تغییر و تحول،تحلیلهای گوناگونی ارائه داد. ساختار نظام تشکلیلاتی اوقاف در عصر قاجار به دو دوره تقسیم میگردد: دوره اول که بیشتر تحت اداره روحانیون بود،تداوم سنن تشکیلاتب دوران پیشین است؛اگرچه در زمان تصدی وزارت اوقاف توسط سپهسالار، اقداماتی برای به کنترل درآوردن اوقاف صورت گرفت.دوره دوم به سالهای پس از 1328 قمری و تصویب قانون از اوقاف و معارف کشور مربوط است که تلاشهایی برای قانونمند کردن نظام وقف و استفاده از عواید موقوفات برای توسعه معارف کشور صورت گرفت و در واقع پایههای نهادینه شدن اوقاف در دوره دوم مجلس پیریزی گردید.
خلاصه ماشینی:
"دوره دوم به سالهای پس از 8231 قمری و تصویب قانون از اوقاف و معارف کشور مربوط است که تلاشهایی برای قانونمند کردن نظام وقف و استفاده از عواید موقوفات برای توسعه معارف کشور صورت گرفت و در واقع پایههای نهادینه شدن اوقاف در دوره دوم مجلس پیریزی گردید.
از جمله ویژگیهای اداری اوقاف،به موارد ذیل میتوان اشاره کرد:2 -رواج شیوه اداره فردی-خانوادگی نظام وقف:اداره موقوفات زیر نظر واقف و پس از او تحت سرپرستی فرزند ارشد یا شخصی قرار گیرد که او برمیگزیند و یا ناظری که قاضی انتخاب میکند،مشروط به یانکه شخص ناظر در هر وضعیتی،طبق شروط قید شده در سند در وقفنامه عمل کند.
خواجه نظام الملک توسی که حودود سی سال با اقتدار و تدبیر وزارت کرد،مدارسی نظامیه را بنیان نهاد و موقوفات بسیاری برای مدرسان،دانشجویان مدارس،فقرا و غیره وقف نمود وی به امور مالی مدارس،توجه وافر داشت و هدفش این بود که هزینه اداره و نگهداری مدارس از محلی تأمین شود که کمتر مورد اختلاس و تجاوز غاصبان قرار گیرد.
3وی مهمترین موقوفات ایران را موقوفات آستانه امام رضا علیه السلام معرفی میکند که حتی در دورترین نقاط بندر خلیجفارس هم زمینهایی متعلق به امام دیده میشود او مینویسد: مردم ایران که پیوسته از ظلم عمال دولتی در زحمت هستند و مورد تهدید ضبط و غصب و مصادره میباشند برای فرار از این بدبختیها،املاک خود را وقف میکنند که تا زندهاند،خودشان از آن استفاده برده و پس از مرگشان،متعلق به یکی از اماکن مذهبی گردد و از همین یک موضوع میتوان تأمین مالی و حفظ حقوق مردم ایران را درک کرد که تا چه اندازه دستخوش تعدی دولت میباشند."