چکیده:
یکی از مهم ترین و فعال ترین و مؤثرترین حوزه ها و مراکز حدیثی در جهان اسلام، بخصوص در زمینه حدیث اهل سنت، حوزه حدیثی نیشابور است که اوج شکوفایی و رونق آن از نیمه قرن سوم تا اواخر قرن ششم بوده است. عوامل مختلفی سبب رونق و شکوفایی حوزه حدیثی نیشابور در جهات مختلف علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شده است. از جمله مهم ترین آنها می توان به وجود مدارس و مساجد متعدد و عظیم دینی، وجود کتابخانه های غنی و سودمند، آب و هوایی مناسب، وسعت و آبادانی، ورود امام رضا علیه السلام به آن در سال 200 هجری، توجه حاکمان و والیان سلسله های مختلف به این شهر و عالمان آن، وجود جریآنها و گرایش های مذهبی و کلامی مختلف در آن اشاره کرد. از جمله مهم ترین ویژگی ها و مشخصه های این حوزه، کثرت کم نظیر روات و محدثان آن، تدوین برخی از مهم ترین مجموعه های گران سنگ حدیثی در حوزه حدیث اهل سنت، تدوین کتاب های حدیثی متعدد در موضوعات مختلف، وجود محدثان برجسته و بزرگ در جهان اسلام، اهتمام شدید بر حفظ سلامت احادیث از آسیب خلط با احادیث ضعیف و غلو آمیز، گرایش به سمت مباحث عقلی و مناظرات کلامی، کثرت سفرهای عالمان و محدثان از نقاط مختلف به این شهر و بالعکس و گرایش های صوفیانه در این حوزه، اشاره کرد. این مقاله گزارشی کوتاه از فعالیت های حدیثی این حوزه تا اوایل قرن هفتم است.
خلاصه ماشینی:
وجود دانشمندان و فضلا و مدارس و مجامع علمی فراوان، نیشابور را قبلهگاه اهل علم در شرق و غرب اسلام نمود؛ چنان که نوشتهاند: در چهار قرن اول اسلامی، علمای نیشابور بالغ بر سه هزار نفر بودهاند که بیش از نیمی از این دانشمندان، متعلق به خود نیشابور و بقیه از بیش از هفتاد بلدۀ اسلامی نیشابور شهر فیروزه، ص24.
4 تأملی در نوع سؤالات عرضه شده بر آن حضرت و پاسخها و احادیث آن جناب، و متن مناظرات نقل شده از ایشان، در منابع روایی، تا حدودی میتواند جو فکری حاکم بر این مناطق را نیز حکایت کند؛ به عنوان مثال، حدیث معروف «سلسلة الذهب» ـ که امام رضا( به هنگام خروج و حرکت به سمت مرو، در نیشابور، با حضور تعدادی بسیار از راویان شیعی و غیر شیعی القا فرمودند ـ هم دلالت بر کثرت روات شیعی در این ناحیه، و هم بر گرایشهای فکری حاکم بر مکتب حدیثی شیعه در نیشابور دارد.
اما در مورد حوزة حدیثی نیشابور، ذکر این نکته قابل توجه است که نه تنها تعداد راویان و محدثان مرد شیعه و اهل سنت نیشابوری نسبت به بسیاری دیگر از مراکز حدیثی بیشتر است، بلکه همین وضعیت تا حدودی نسبت به تعداد زنان راوی و محدث نیز صادق است؛ به عنوان نمونه، برای شناسایی زنان راوی و محدث در قرن ششم، دو اثر مستقل در دسترس است؛ یکی کتاب التحبیر فی معجم الکبیر، اثر ابوسعید عبدالکریم بن محمد سمعانی (506 ـ 562ق) و دیگری کتاب السنة النبویه فی القرن السادس الهجری، اثر دکتر محمود الدیک.