چکیده:
امروز در عرصهء مطالعات تاریخی فرهنگها و بهویژه در قلمرو نقد متنی(نصی)و متنشناسی یکی از شاخههای درحال رشد مطالعه دربارهء تحولات متنهاست که از خلال آنها میتوان به تحولات ایدئولوژیک جامعه پرداخت. مسألهء تغییر نام افراد یا افزودن بر و کاستن از وجوه شخصیت ایشان از آشکارترین و مهمترین گونههای این نوع تحولات است.نخستین تغییراتی که در هویت برخی شخصیتهای دینی و مذهبی روی داده است تصرفاتی است که کاتبان دورههای مختلف در متون به وجود آوردهاند. نسخههای متعدد از یک اثر اگرچه در کار تصحیح متن کمتر مورد توجه قرار میگیرند،اما نسخههای متأخر و کتابت شده در قلمروهای جغرافیایی متفاوت همانگونه که میتواند تحولات فیلولوژیک متن را نشان دهد آینهای برای تغییرات سیاسی و ایدئولوژیک جامعه نیز بهشمار میرود. در این مقاله به بررسی چند نسخهء محدود از منطق الطیر از این دیدگاه پرداخته میشود و تحول عناوین خلفای راشدین و نعت و منقبت آنها در این منظومه مورد بررسی قرار میگیرد. در فرهنگ اسلامی ما غالب متون کهن و نسخههای متعدد آنها بهترین مظاهر این تغییرات هستند و هرکدام از شاهکارهای برجستهء ادبیات فارسی که در طول قرون بر دست کاتبان گوناگون همواره کتابت میشدهاند،اگر از این دیدگاه بررسی شوند،سندی برای تحولات سیاسی و ایدئولوژیک جامعهء ایرانی بهشمار میآیند. از رهگذر اینگونه متنها و سنجیدن نسخه بدلهای گوناگون آنها امروز میتوان به مسائلی در اعماق جامعه و تاریخ دست یافت و یکی از نهانگاههای حقایق تاریخی همین تحولات ایدئولوژیک نسخه بدلهاست و میتوان گفت نسخه بدلها میدان درگیری و ستیز ایدئولوژیهاست.
خلاصه ماشینی:
"نسخهء دانشگاه تهران به شمارهء 6119 07بخش آغازی منطق الطیر را ندارد و درین بحث از حیز انتفاع بیرون است اما نسخهء متعلق به کتابخانهء دائرة المعارف بزرگ اسلامی که تاریخ مجعول 507 را دارد17ولی درعینحال از روی نسخهء قدیمیتری کتابت شده است عملا با«منقبت امیر المؤمنین علی[بن] ابیطالب-رضی الله عنه و کرم الله وجهه»آغاز میشود، بدینگونه که اوراق بین بیت شمارهء 414، ای ز شفقت داده مهر مادران هست این غرقاب را آبی گران تا بیت شمارهء 854، کار ذو القرنین ایشان ساخته(کذا) جان خود در پای ایشان باخته ورق 02-12 را در مادر نسخهء این نسخه کسی حذف کرده است،یعنی ورقشمار درست است اما نعت دو خلیفهء اول و دوم به کلی حذف شده و از سیزده بیت نعت عثمان هم بدون تصریحی به نام او فقط هشت بیت آن را بیهیچ عنوانی آورده است.
در نسخهء کلیات آثار عطار متعلق به کتابخانهء آستان قدس رضوی به شمارهء عمومی 4683 که به خط«علی بن حیدر القاسمی»در عاشر شهور رجب المرجب سنهء نهصد و یازده و در جوار قدسیهء مقدسهء مهرآباد77کتابت شده است عناوین مرتبط با سه خلیفهء نخستین یکسان است و به صورت«در مدح امیر المؤمنین ابو بکر صدیق رضی الله عنه» و در مورد خلیفهء دوم و سوم نیز به همین صورت است اما کسی روی نام ابو بکر صدیق/عمر/عثمان را سیاه کرده است ولی هنوز قابل قرائت است اما در مورد خلیفهء چهارم عنوان بدینگونه است:«در مناقب امیر المؤمنین و امام المتقین اسد الله الغالب علی بن ابی طالب-کرم الله وجهه» که تغییرات چشمگیر است و از تحولات ایدئولوژیک برجسته و شاخصی خبر میدهد."