چکیده:
در این مقاله ضمن معرفی،بازخوانی و بررسی یک پارهسند دورهء ایلخانی،به تبیین و اصلاح برخی از ویژگیهای سندشناسی این دوره پرداخته شده است.این پارهسند،کهنترین سند سازمان اسناد و کتابخانهء ملی به تاریخ 726 قمری است که به شکل طومار است.این سند از صدر به اندازهء یک بند افتادگی دارد.خط سند به رسم رایج این دوره،شکسته تعلیق است. بر روی سند،چهار مهر شامل دو آل تمغا(مهر قرمز)و دو قراتمغا(مهر سیاه) و در پشت سند شش مهر کوچک،ظاهرا همه به خط ایغوری،به شکل مربع، مستطیل و بیضی دیده میشود.این مهرها کهنترین نمونههای مهرهای شخصی است و شاید حاکی از سنت متفاوت مراحل ثبت و ضبط اسناد در ناحیهء فارس باشد. از بررسی این نیمسند و دیگر اسناد این دوره،شیوهء مهرگذاری در اسناد ایلخانی تبیین شده است.زدن آل تمغا بر سند یک سنت مغولی است. جایگاه مهر اصلی بر بخش تاریخ سند و سربندهاست.مهرهای عمال دیوانی در تأیید سند در پشت آن آورده میشود.این پارهسند کهنترین نمونهء این کاربرد را نشان میدهد. این سند در محلی به نام کوهک(ظاهرا در فارس)صادر شده و صادرکنندهء آن با توجه به قراین موجود امیر چوپان،امیر الامرای سلطان ابو سعید ایلخانی(حکـ.716-736 ق)است.مضمون سند خارج دانستن یک روستا از املاک خاصهء دولتی(اینجو)و اثبات ملکیت آن برای یک شخص است. در این مقاله کوشش شده است تا با مقایسهء این سند با اسناد همدوره، خصوصا اسناد متعلق به بقعهء شیخ صفی الدین اردبیلی،شکل کامل سند بازسازی گردد.در پایان نیز متن بازخوانی شدهء سندی دیگر از امیر چوپان ارائه گردیده است.
خلاصه ماشینی:
"[این سند را بعدها نیز دکتر شیرین بیانی در تاریخ آل جلایر(تهران:دانشگاه تهران،5431)صص 122-032 و سرهنگ جهانگیر قائممقامی در یکصد و پنجاه سند تاریخی(تهران:انجمن آثار ملی،8431)،صص 9-61 منتشر کردند،اما در تمام موارد،غلطخوانی جملهء پایانی سند(«رب اختم»که به غلط«ابن احمد»خوانده شده)باعث انتساب نادرست سند شده است]؛حسین نخجوانی،«فرمانی از فرامین دوره مغول»،نشریهء دانشکدهء ادبیات تبریز،دورهء پنجم(2331)،ش 1:04-74؛گوتفرید هرمان،«فرمان سلطان حسین جلایری - منتشر نشده از مجموعهء اسناد بقعهء شیخ صفی الدین اردبیلی، موجود در موزهء ملی ایران،که توسط نگارنده بررسی شدهاند،استفاده شده است.
با توجه به وجود این سند در میان اسناد خانوادگی شادروان علی اصغر حکمت[فسایی]و احتمال تعلق آل تمغای دیگر به امیر تالش،فرزند امیر چوپان،این سند باید در یکی از دو کوهک یادشده در فارس صادر شده باشد.
(4)از میان اسناد دیوانی دارای آن تمغا،تنها در یک نمونه از اسناد بقعه(یادداشتی دیوانی در تأیید استشهادیهای به تاریخ 006 ق)بدون ذکر نام سلطان از مهر قرمز استفاده شده است(سندش 664 موزهء ملی).
مراحل ثبت فرامین در دفاتر و تأییدیههای دیوانی اسناد در این دوره و حتی پیش از آن-بهویژه در اسناد مالی صادره از دیوان اعلی و یا تحت نام سلطان-روی سند و در میان سطر اول و دوم و یا میان دو سطر آخر سند نوشته میشده است.
این کاربرد بیشتر متعلق به مهر طلایی (آلتون تمغا)است که اختصاص به اسناد مالی دارد و معمولا از طرف دیوان اعلی صادر میشود و نه تحت نام سلطان و یا امیر الامرا؛اما خود مهر حاوی نام سلطان است.
سند دیگر مؤید این نکته،سند مورخ 407 ق است که در رو و پشت سند، تحت نام سلطان اولجایتو دو آل تمغای متفاوت دیده میشود (سند ش 244 موزهء ملی)."