چکیده:
کتابه یا(کتیبه)پردازی یکی از فنون ظریف در جلدسازی ایرانی و نیز عامل دقیقی در نسخهشناسی است که تاکنون کمتر به آن پرداخته شده است.کتابه که به جهت زیباسازی جلد کتابهای ارزشمند صورت میگرفته است به تمام مطالب حک شده بر رو و درون جلد نسخههای خطی گفته میشود.کتابهها از چند نظر قابل توجهاند:1)جنبهء هنری و آرایشی،2)جنبهء جغرافیایی،3)رابطهء میان جلد و متن کتابهها بیشتر بر روی جلدهای چرمی ضربی و لاکی(روغنی)دیده میشوند و مطالب آنها میتواند از این دست باشد:تعریف جلد؛وصف منظوم کتابهء نسخه؛عنوان کتاب؛نام مؤلف؛تناسب و تلمیح اشعار و عبارات کتابه؛عبارات به قصد تیمن و تعظیم؛دعا برای سلامتی و دوام عمر شخص مهمی؛نام صاحب نسخه؛نام صحاف؛نام کاتب کتیبه و نقاش؛تاریخ تجلید و محل ساخت جلد.همچنین از جنبهء فنی و طراحی میتوان بدین موارد توجه داشت:جای کتابه بر جلد؛قاب کتابه؛نوع خط؛ غلطهای کتابه؛انواع و اقسام جلدهای کتابهدار.
خلاصه ماشینی:
کتابهها از چند نظر قابل توجهاند:1)جنبهء هنری و آرایشی،2)جنبهء جغرافیایی،3)رابطهء میان جلد و متن کتابهها بیشتر بر روی جلدهای چرمی ضربی و لاکی(روغنی)دیده میشوند و مطالب آنها میتواند از این دست باشد:تعریف جلد؛وصف منظوم کتابهء نسخه؛عنوان کتاب؛نام مؤلّف؛تناسب و تلمیح اشعار و عبارات کتابه؛عبارات به قصد تیمّن و تعظیم؛دعا برای سلامتی و دوام عمر شخص مهمی؛نام صاحب نسخه؛نام صحّاف؛نام کاتب کتیبه و نقاش؛تاریخ تجلید و محل ساخت جلد.
البته این هنر والا بیشتر در جلدهایی دیده میشود که نسخهء درون آن اهمیت متنی و شهرت عمومی داشته است،از قبیل قرآن مجید که متن آن مقدس و شریف و مجید است یا شاهنامهء فردوسی و مثنوی مولانا و کلیات سعدی و دیوان حافظ که هر یک ازین گونه متنهای ارزشمند که مناسبت تمام و قابلیت تام برای اهدا به مخدوم صاحب مقام داشت،یا به مناسبت آن بود که نسخه از حیث خوشنویسی و تذهیب و مجلس(تصویر)شایستگی چنان جلدی را احراز میکرد.
آنچه تاکنون دیدهام،از میان کسانی که از زمان Paul Adam (قرن نوزدهم)تاکنون به تجسس درباره تاریخ جلدهای اسلامی پرداختهاند Emil Gratzl در کتاب مشهور (1939)A Survey of Persian Art اشارتی چند سطری-ولی به هر حال مبسوطتر از دیگران-به جلدهای کتابهدار کرده است.
31 قسمتی از کتیبهء آن که یک بیت شعرست در فاصلهء سرطبله و جلد سمت چپ قرار دارد و آن متضمن نام کتاب و شخصی است که نسخه به او اهدا شده بوده است(به خط نستعلیق)[تصویر 5]: حسن این دیوان جامی شد یکی صد،بل زیاد تا قبول قاسم سلطان جهانگیر اوفتاد 5)جلد چرمی طلاپوش شرح اشارات از اواخر قرن دهم که اکنون از متن جدا مانده است.
1979 Gray,Basil(ed),The Arts of the Book in Central Asia,14th-16th Centuries,Paris and London.