چکیده:
مناظره را میتوان یک گونهء مستقل ادبی در نظر گرفت که خود دارای شاخهها و انواع یا به عبارت دیگر زیرگونههای فرعی است.از جملهء این زیرگونهها میتوان به مناظرهء عناصر اشاره کرد.در بخش اول این نوشته مقدمهای کوتاه دربارهء مناظره و اصطلاح«زبان حال»،نیز منشأ و کیفیت حضور «عناصر اربعه»در تمدن اسلامی طرح شده و سپس به معرفی نسخه و بررسی ویژگیهای مناظرهء عناصر اربعه اثر خواندمیر پرداخته شده است.در بخش دوم، متن این مناظره که در نوع خود کامل و ممتاز است از روی تکنسخهء محفوظ در کتابخانهء مدرسهء سپهسالار تصحیح و ویرایش شده است.این اثر از نظر نوآوریهایش،اعتبار مؤلفش در تاریخ و ادبیات ایران و نیز به منظور بررسی سیر مناظرهنویسی فارسی شایستهء توجه است.
خلاصه ماشینی:
"سوسن دهزبان به عبارتی که از جریان آن مستمعان را زبان در دهن مهر گشت آغاز تکلم نموده گفت از مضمون کلام الهی سری بر خاطر هوشمندان آگاه ظاهر شده مخبر از آنکه به زودی سروی به اعتدال در بوستان اقبال سر خواهد کشید و از فحوای نیر اعظم اخبار سماوی نوری بر روزنهء دل اصحاب یقظه و انتباه تافته مشعر به آنکه عن قریب اختر سعادت اثر بر سپهر عز و جلال طالع خواهد گردید و غرض از استحضار طوایف مخلوقات آن است که بر ضمیر همگنان روشن گردد که ترسخ1آن نهال فرخندهمآب بر لب جویبار زندگی لایقتر است و طلوع آن آفتاب عالمتاب از افق چشمهء حیوان سزاوارتر چه،بر عالم و جاهل و عاقل و غافل پوشیده نیست که بر طبق آیت «و أنزل لکم2من السماء ماء فأنبتنا به حدایق ذات بهجة» موجب ظهور نباتات و اجناس اشجار رشحات سحاب درربار اوست،لاجرم هربهار،بیت: بر تخت3گل ز آتش موسی است شعلهای بر دوش سرو خلعت خضر پیمبر است بلکه به مقتضای کلمهء «و[جعلنا]من الماء کل شیء4» سبب حیات عالم و عالمیان و واسطهء بقای اصناف و انواع حیوان ذات افاضت صفات او گشته،چنانکه یکی از فضلای صافیضمیر این رباعی دلپذیر در وصف او گفته،رباعی: غم از قبل تو شادمانی گردد عمر از نظر تو جاودانی گردد گر باد به دوزخ برد از کوی تو خاک آتش بر آب زندگانی گردد (1)."