چکیده:
درباره واژه های متشابه قرآن، چهار دیدگاه اصلی وجود دارد: دیدگاه اهل ظاهر، نظریه اشتراک لفظی، نظریه حقیقت و مجاز و نظریه روح معنا. طبق نظریه روح معنا، الفاظ بر ارواح معانی وضع شده اند و خصوصیات مصادیق در معنای آنها در نظر گرفته نشده است. از اینرو کاربرد آنها میتواند در مصادیق معقول نیز حقیقی باشد. بنابرین الفاظ متشابهی که در قرآن بکار رفته اند در مصادیق مجرد و معقول بنحو حقیقی و نه مجازا استعمال شده اند. این دیدگاه که نخستین بار غزالی آنرا طرح کرده است در آثار بزرگان فرهنگ اسلامی تا روزگار ما پیوسته مطرح بوده است و بویژه بزرگانی چون فیض کاشانی، حکیم سبزواری، علامه طباطبایی(ره) و امام خمینی(ره) از آن سخن گفته اند. از آنجا که ملاصدرا در تبیین و ترویج این نظریه نقشی بیبدیل داشته است در این پژوهش، بطور خاص تبیین او از این نظریه بررسی میشود .
خلاصه ماشینی:
"با توجه به این پرسش میتوان این نظریه راچنین تفسیر کرد که اشتراک معنا میان مصادیقمحسوس و معقول این الفاظ بنحو تواطی است یعنیمثلا همانگونه که میتوان ابزار محسوس نگارش راقلم نامید به همان نحو هم میتوان آن حقیقت غیبیرا نیز که خداوند با آن اعمال انسان را بر لوح جان اونقش میکند قلم نامید و هیچیک از مصادیق در اینکهبه این نام نامیده شود اولویتی بر دیگران ندارد.
او در ابتدا با اشاره به نظریۀ شایع و حقیقت ومجاز میگوید: {Sچو محسوس آمد این الفاظ مسموع#نخست از بهر محسوسند موضوع31S}اما پس از چندی به دیدگاه خود اشاره میکند: {Sبه نزد من خود الفاظ مؤول#بر آن معنی فتاد از وضع اول#به محسوسات خاص از عرف عام است#چه داند عام کاین معنی کدام است32S}بنابرین دیدگاه شبستری نیز به تفسیر تماما عارفانهاز نظریۀ روح معنا نزدیکتر میشود که براساس آنالفاظ در معانی غیبی،حقیقت و در معانی محسوس،مجازند.
پیش از نقل سخنان ملا صدرا در تأیید این دیدگاهابتدا شایسته است به مبانی خاص او در پذیرش ایننظریه توجه کنیم: 1-مخالفت با ظاهرگرایی:ملا صدرا مانند هرفیلسوف دیگر سخت دشمن ظاهرگرایی است و ازهمینرو در آثار خود بارها بر کسانی که آیات قرآن یااحادیث را بر معنای ظاهری آنها حمل میکنند سختمیتازد.
76 5-مرحوم حسن مصطفوی:ایشان نیز از کسانیاست که نظریۀ روح معنا را پذیرفته است،اما ویژگیمنحصر به فرد مرحوم مصطفوی در بین همۀ مدافعاناین نظریه آنستکه ایشان این دیدگاه را نه صرفا درمورد چند واژۀ خاص،بلکه در تبیین معنای بسیاریاز واژههای قرآن بکار میبرد که حاصل آن در موسوعۀارزشمند التحقیق فی کلمات القرآن الکریم آشکاراست."