چکیده:
این مقاله به بررسی رساله ای مجهول المولف به نام فی توضیح اشکال الاسطرلاب الکری می پردازد. مولف رساله به تصریح خود، سازنده اسطرلاب بوده و بنابراین، اسطرلاب کروی تشریح شده در متن این رساله احتمالا مبتنی بر نمونه ساخته شده او بوده که بنابراین احتمال، امکان مقایسه آن را با دو نمونه برجای مانده از اسطرلاب های کروی دوران اسلامی فراهم می آورد. با این مقایسه و نیز برخی شواهد، این فرضیه مهم توسط مولفان مطرح گردیده که رساله مذکور در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم نگاشته شده است. این فرضیه دست کم با سه دلیل تایید می گردد. افزون بر این، برخی نکات جالب مربوط به ریشه شناسی اسطرلاب، نحوه کاربرد ابزار، ... نیز در این مقاله بررسی می شود.
خلاصه ماشینی:
اگرچه این نسخه فاقد تاریخ است و در هیچ جا نیز به تاریخ نگارش آن اشاره نشد، اما به یک دلیل نجومی ، یعنی مبدأ قرار دادن اول جدی به جای اول حمل برای محاسبه مطالع ، می توان زمان نگارش رساله را اواخر قرن ششم یا اوایل قرن هفتم هجری پنداشت .
همانطور که مؤلف گفته دو دسته از این خطوط اربعه ، یکی بالای افق و دیگری زیر افق رسم می شود که این کار برای استفاده از آنها در تسویه بیوت است : درجه ای از دائرة البروج که بر افق شرقی (دایره اول) قرار می گیرد، طالع و درجه ای که بر افق غربی (دایره اول) قرار می گیرد غارب، درجه ای که بر خط نصف النهار (دایره دوم) قرار می گیرد وسط السماء و درجه ای که بر خط نصف اللیل (دایره دوم) قرار می گیرد وتدالأرض نام دارد.
این را نمی توان - چنانکه خود مؤلف در انتهای باب١٠ بدان اشاره کرده - تنها به دلیل اختصار در بیان مطالب دانست ، زیرا در دیگر کتب یا رسالات نگاشته شده درباره کرات سماوی یا اسطرلابهای کروی نیز به چشم می خورد.
درجه بندی آن از قطب شمال دائرة البروج آغاز و به a°٠ ختم می شود و برای تعیین عرض دایرة البروجی و نیز فاصله قطبی ستارگان به کار می رود(در متن رساله برای تعیین این کمیت ها چیزی گفته نشده است ).