چکیده:
در قرون نخستین اسلامی ناحیه بیهق از توابع نیشابور بود. در اواخر قرن اول هجری هنگامی که شاه راه خراسان - عراق از مسیر کویر مرکزی ایران به بیهق – ری - عراق تغییر یافت، ناحیه بیهق از اهمیتی راهبردی برخوردار، و حفظ آن یکی از اولویت های حکام خراسان شد. در پی این تحول، بیهق عرصه شورش ها و منازعات داخلی گردید. مقاله حاضر به بررسی ریشه های این رقابت ها اختصاص دارد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که سیاست حاکمان خراسان در تغییر مکرر کرسی بیهق موجب رقابت و آشفتگی محلی در این ناحیه می شد
خلاصه ماشینی:
"از جملهی این قرائن میتوان به چند نمونهی زیر اشاره کرد: سبزوار که تنها گزارش مربوط به فتوحات اسلامی در بیهق مربوط به آن است، تا پایان قرن دوم دارای کهن دژ و حصار بود؛ همچنین اگر آمار تقریبی علی بن زید بیهقی (تاریخ بیهق، 47، 267) را در گزارش از کشتار خوارج در سبزوار بپذیریم، تنها جمعیت ذکور شهر بیش از سی هزار نفر بوده است (حدود 190ق).
8 عدم مسجد جامع در سبزوار (پس از تخریب آن به دست خوارج تا نیمهی دوم قرن سوم) و سفر اهالی آن به خسروجرد به منظور شرکت در نمازهای جمعه و اعیاد مؤید این موضوع است (نک: بیهقی، علی بن زید، تاریخ بیهق، 271، 49).
گویا ریاست منطقه نیز یک چند به عامل قتل والی پیشین، ابوسعید فاریابی رسید؛ اما ریاست ابوسعید که مورد غضب اعیان منطقه قرار گرفته بود، از جمله دلایل مبنی بر امامیه بودن آل زباره و زیدی و یا سنی بودن علویان حسنی-در ملتقای قرن چهارم و پنجم-، نمونههای زیر هستند: ابوجعفر محمد- مهاجر به بیهق- از طریق ازدواج با ابوالفضل بن محمد طبرسی (از شیعیان امامیه و جد ابوعلی فضل بن حسن طبرسی، عالم صاحب نام شیعه و صاحب مجمع البیان) در توس وصلت داشت (بیهقی، علی بن زید، تاریخ بیهق، 255، 57؛ قس: کریمان، 10/ 77-474).
لیکن در نیمه قرن پنجم، سیاست حکومت مؤید آیابه در انتقال مجدد کرسی به سبزوار که شرایط جغرافیایی- اقتصادی برتری در منطقه داشت، نقطه پایانی بود بر رقابت و منازعات دیرپای محلی اهالی بیهق، بهویژه آن که ویرانی خسروجرد در 561هـ مانع از آن شد که رونق گذشته را بهدست آورد."