چکیده:
در دوره قاجاریه، اقتصاد و جامعه سنتی در ناحیه بسطام و شاهرود تحت تاثیر عوامل محلی و بیرونی دستخوش تحولات چشمگیری شد. پژوهش حاضر به بازخوانی کتابچه دستورالعمل جمع و خرج بسطام و شاهرود (1294- 1295 ه) و نیز تحلیل اطلاعات و آمار آن اختصاص دارد تا بر بخشی از تحولات محلی شاهرود در دوره مذکور پرتوی افکند. این پژوهش نشان می دهد که در عهد قاجاریه، به موازات تحول اقتصاد محلی (تجارت و کشاورزی)، عایدات حکومت مرکزی از ناحیه شاهرود در حالی افزایش می یافت که از یک سوی بار عمده مالیات بر دوش روستائیان بود، و از سوی دیگر چیزی از این افزایش درآمد به خزانه مرکزی نمی رسید، زیرا مخارج و هزینه های محلی بیش از عایدات مالیاتی آن بود
خلاصه ماشینی:
"از بابت تفاوت قیمت جنس ارباب تیول 88 خروار و 74 من ضرب در 500 دینار باقی 44 تومان و 3700 دینار میرزاعلینقی خان 4خروار و 80 من ورثه محمد باقرخان 13 خروار مولوی 1 و اسماعیل خان 40 خروار شاهرخ خان 2 وغلامرضاخان 3 30 خروار و 94 من جنس: غله 3495 خروار مقررا منهای 50 خروار و 44 من و 12 سیر باقی 3444 خروار و 55 من و 28 سیر کاه 3766 خروار و 86 من مقررا منهای 65 خروار باقی 3701 خروار و 86 من فرع تومانی و خرواری 1500 دینار بعد از وضع عمل خالصه حسب نقدا 9727 تومان و 9934 دینار ضرب در 1500 دینار باقی 1459 تومان و 1989 دینار نقد: 12614 تومان و 5033 دینار جنس: غله 3459 خروار و 86 من و 17 سیر 4 کاه 2897 خروار و 50 من و 2 سیر مخارج ولایتی نقد: 1963 تومان و 7068 دینار 5 جنس: غله 1165 خروار و 21 من 4 سیر کاه 1175خروار و 46 من و 32 سیر تخفیف نقد: 340 تومان و 7485 دینار جنس: غله 275 خروار و 60 من کاه 1077 خروار و 50 من آخوند ملا عباسقلی مولوی دهملائی م 1305هـ- برادر رضا قلی خان نائب الحکومه شاهرود در حدود سالهای 1267ق- از علما و ملاکین معروف که علاوه بر تولیت برخی موقوفات، مباشر تیول ظهیر الدوله در روستای دهملاء نیز بود (حکیم الممالک، 83؛ اعتماد السلطنه، مطلع الشمس، 1/ 83)."